A incomodidade que sentín foi tan imposible de aliviar que vou evitarme o apuro de describirlles a escena. Levo unha hora tratando de recuperar unha situación confesable, pero a memoria ten botados tantos candados sobre esa materia que me custa recuperala.
Lin onte no diario arxentino Clarín unha reportaxe sobre o xeito en que Alemaña se foi reconciliando con Richard Wagner. Facíaselles arduo recoñecer que o talento volcánico do músico de Leipzig convivía cunhas ideas miserables no mesmo corpo. Escribe en O xudaísmo na música (1850) que os compositores desa etnia "soamente saben copiar" porque carecen dunha voz propia. Vou reproducir unha frase que me parece definitoria: "A música xudea é un chío, un gluglú tirolés e un cacarexo que confunde os sentidos".
Pero, vou recoñecelo, escoitas o preludio do acto que abre Tristán e Isolda na película Melancholia de Lars Von Trier e vaste encollendo na butaca do cine coma unha mazá pola que pasasen nun segundo os seis meses que tardaría en apodrecer. Os alemáns tamén poden sentir vergoña, asumámolo; aínda que pronuncien a palabra Bundesbank como se lanzasen un ladrillo contra a nosa probreza.
Volvo á lectura de Clarín, Hai un par de anos organizouse no Museo de Historia de Berlín unha exposición para reconciliarse con Wagner; cando menos coa súa parte excelsa, que é a música. A raíz destes referentes puiden rebentar un dos candados da memoria para liberar a segunda vez que sentín máis vergoña na miña vida. Asistía a unha representación de Tristán e Isolda en Bilbao; pero non era no Arriaga, senón nun teatro de menor empaque. Someterme a unha ópera de tres horas non foi un acto de vontade, senón unha cesión á vergoña. Non me atrevín a rexeitar o convite do meu tío Iñaki, wagneriano exquisito. Aquela mañá confesáralle que a música de Elton John non me interesaba, polo que non me atrevín a darlle un segundo portazo na cara no mesmo día.
Entendo que a orquestra que tocaba era a Sinfónica de Bilbao. Esa agrupación fixera unha xira por Galicia nos anos 40 nun vagón Pullman de luxo. Aínda se lles recorda porque facían noite nas cidades e polas mañás, antes de tocar, os músicos buscaban un parque para xogar ao novidoso fútbol.
A Sinfónica empezou a interpretar o preludio do que lles falaba e eu empecei, gradualmente, a sentirme cómodo e a relaxarme, a destensar os músculos e a durmitar. O meu tío boutouse a darme uns cobadazos rítmicos e insistentes para que espertase. Estaba roncando. Espertei colorado. Tanto que lle dixen ao meu tío que me manifestaran unhas febres ocultas e marchaba para a casa. Os espectadores que me rodeaban miraban para min con cara de luns ás 8 da mañá. Ese día foi a miña primeira e última experiencia coa música clásica en directo. Non dou aturado un partido de fútbol de dúas horas como para manter a vixilia cuns señores de Gernika e Amurrio cantando en alemán con acento vasco durante tres horas. Se cadra non cantaban alemán e era euskara. Que sei eu!
Daquela sentín unha vergoña familiar. O meu avó e os meus tíos son melómanos. Aquela experiencia na ópera era a miña maioría de idade como escoitante, a iniciación na experiencia máis definitoria dun espectáculo en vivo. Non pode sentirse nada máis intenso nun escenario que Wagner. Comparada coa súa obra, o resto da música ten o latexo xordo do silencio.
O compositor alemán entendía a vergoña ligada aos seu narcisismo e mesmo ao seu sadismo, tan propio dos racistas. Deseñou o seu teatro, Bayreuth, como un espazo hermético e opaco para que o único que resaltase fosen as súas óperas. Amoláballe que os espectadores durmisen, comesen, falasen entre eles ou se erguesen ao baño durante as horas de 120 minutos das súas representacións. Deseñou unhas ringleiras de cadeiras duras e pequenas, sen posabrazos e sen espazo para as pernas nin para poder pasar sen ter que levantar a ducias de persoas.
Postos a aturar a un sádico prefiro o propio Sade, quen escribiu o máis estenso e detallado catálogo da depravación sexual. A sogra, Madame de Montreuil, non era menos cruel. Consentiu o matrimonio da filla para ascender socialmente. Debemos ter en conta que a vergoña pasara de ser tribal e arcaica, de ser colectiva a individual, coa modernización violenta que supuxo a Revolución Francesa. Pasado un tempo a señora percibiu que a vergoña allea pola conduta do xenro lle afectaba, polo que fixo todo o posible ata que o encarceraron.
Tratando de comprender o apuro leo o novo ensaio de Fréderic Gros, profesor da Sciences Po de París. En La vergüenza es revolucionaria (Taurus) explica o xeito no que a bochorno nos amaina, nos obriga a ser considerados cos outros ou nos paraliza. Depende da situación.
O autor recolle un caso de "vergoña reputacional" que ignoro se afectaría á sogra de Sade. A min provocoume roibor sen ter a menor relación co asunto. O día 20 de decembro de 2013 unha muller, Justine Sacco, vai coller un voo de once horas entre Londres e Cidade do Cabo. Adoita escribir bromas en X para unha presada de seguidores. Postea: "Vou para África. Espero non coller a sida. É broma! Son branca". Apaga o móbil. Bota a maior da viaxe durmindo. Ao chegar ao aerporto de destino prende o móbil. Ten unha mensaxe horrible. Fóra despedida. O seu comentario esparecérase ata acadar o medio millón de vistas. O director da súa empresa entendera que o chiste afectaba á reputación da firma.
Esta vergoña corporativa non deixa de ser a mesma vergoña individual que sentimos porque nunca chegamos a aprender completamente a educación que Fréderic Gros denomina "a pedagoxía da decepcións". Se fosemos o único habitante dunha illa non sentiríamos vergoña porque temos ese sentimento en función da imaxe coa que pretendemos que os outros nos vexan. Na maioría de ocasións anticipámonos. Sentímomos angustiados en función do que adiantamos que o noso grupo laboral o social vai pensar de nós. O peor desta vergoña é que non estamos sometidos a un feito que nos reprochamos, senón que nos subordinamos a unha reacción allea que unicamente existe na nosa imaxinación.
Comentando isto acordo de El adversario (Anagrama) a novela de Emmanuel Carrère. Poida que sentisen falar dela. Lembro que a lin nun hotel de Bos Aires, pero non lembro máis que un bocexo da trama. Conta a historia dun médico da Organización Mundial da Saúde (OMS). É un profesional reputado, está ao día dos avances na investigación. A mañá do 9 de xaneiro de 1993 non traballaba, nin tiña garda. Matou a muller e os dous fillos, despois asasinou os seus pais. A investigación policial revelou que non era empregado da OMS, nin sequera era médico; é máis, non pasara de primeiro de carreira. Cada mañá saía da casa e botaba a xornada no seu coche lendo revistas especializadas. Foi acumulando vergoña día a día ao longo de vinte anos. Un día ese encoro rebentou porque a présa non daba contido máis auga. O estarrecedor do caso é que aconteceu na realidade. Carrère limitouse a darlle forma. Fíxoo maxistralmente, claro.
Sobre a cama daquel hotel arxentino acordei dun compañeiro da pensión na que paraba cando estudaba en Santiago. Era un rapaz que vivía cara a adentro. Unha noite, no meu cuarto, abríuseme sen que eu o agardase. Contoume que non estaba en quinto de carreira, como pensaban os pais. Estudaba segundo e tiña suspensa Anatomía Humana de primeiro. Trato agora de recordar o seu nome para buscar en internet se está colexiado, pero son incapaz.
