"ADSO: Credes que este lugar está lonxe da man de Deus?
Guillermo de Baskerville: Coñeces algún lugar onde Deus se sinta cómodo?"
Umberto Eco, 'O nome da rosa'.
126. Xa estamos outra vez. Vou pasando as páxinas da novela gráfica (Lumen, 2023) coa que Milo Manara versiona O nome da rosa, a novela de Umberto Eco. O primeiro que penso, como autor, é que hai escritores con sorte nesta vida e mesmo alén dela. Porque esta novela tivo tanto a feliz coincidencia dos tempos. Naceu nese interesante periodo para a cultura europea que foron os primeiros anos 80, e viviu como poucas outras historias do seu tempo respectuosas e exitosas adaptacións. A versión cinematográfica de O nome da rosa, a cargo de Jean Jacques Annaud (1986) demostrara como novelas complexas podían ser trasladadas á pantalla coa beizón do público. A revolución que foi O nome da rosa na novela europea tamén se trasladou a un ámbito de aquela inagardado: a industria do videoxogo. La abadía del crimen, escrita por Paco Menéndez en 1987, foi un fito tecnolóxico, cunhas innovadoras representacións tridimensionais e un salto cualitativo na complexidade das tramas dos videoxogos.
Ao lermos este O nome da rosa en cadriños preparado por Milo Manara con precisión artesanal, decatámonos da precisa arquitectura de ficción dada a luz por Umberto Eco: a volumetría encastelada e invernal da abadía, a labiríntica biblioteca, a traza dubitativa dos monxes, a neve que todo o cubre, o conflitivo pasado das personaxes. Todo iso se estende, desde o xenio de Eco, polas diferentes adaptacións, aínda que a novela orixinal resiste o seu papel de casa matriz, e iso por un motivo: só ela preserva os numerosos xogos intertextuais e metaliterarios que non poden ser levados ao cine, ao cómic ou ao videoxogo. Non podes dicir: xa lin O nome de rosa ao ver o filme. Estarías a perder a metade da historia.
Por que funciona tan ben? Que nos atrae tanto? A iniciación do novicio Adso de Melk? É a coñecida estrutura de novela detectivesca de Conan Doyles e Agathas Christies? É o misterio sempre cautivador dunha biblioteca que almacena os saberes secretos do mundo? As respostas cabalgan as unhas sobre as outras. Non así as consecuencias da súa lectura. Lin a novela cando era un librófago adolescente. Na casa, cada parágrafo cravábase na miña cabeza, mesmo sen entendelos ben. A experiencia extática de Adso diante do pórtico románico da igrexa abacial. E tamén o seu primeiro sexo coa moza campesiña, tan ben narrado que aínda hoxe turba.
Pero o máis importante: foi en O nome da rosa onde me sentín por primeira vez europeo. Adso viña do mosteiro austriaco de Melk, Guillermo era inglés, a abadía atopábase nos Alpes italianos, o malvado Jorge era de Burgos, e ata aparecían Galicia e o camiño de Santiago! O nome da rosa demostraba que estabamos construídos desta materia de palabras. O nome da rosa facíame europeo por obra e graza da cultura.
"O concepto de literatura nacional xa non ten sentido; a época da literatura universal está comezando, e todos debemos esforzarnos para apresurar a súa chegada".
Johann Wolfgang von Goethe
127. En 1995 a Facultade de Ciencias da Comunicación da Universidade de Santiago organizou o seu primeiro gran congreso. Nel, Manuel Outeiriño deu unha charla da que nós —estudantes de segundo de carreira— tampouco entendimos moito. Tempo despois volvín ao seu texto nas actas. Titulábase Políticas de cultura e comunicación europeas: entre a Weltliteratur e a lama do empedrado e decateime do lonxe que enxergara Outeiriño. O ourensán alertaba sobre algo que moi pouca xente vía de aquela: a Comunidade Económica Europea enfiaba o fracaso ao confiar a integración á macroeconomía deixando de lado o máis íntimo elo que une os europeos: a cultura. Tempo despois observouse canto de precisos foran eses avisos feitos desde a periferia do sistema. Ata o mesmo Marx xa anticipara no seu momento que a idea da economía mundial viñera precedida pola idea de literatura universal, da Weltliteratur enunciada por Goethe. A Unión Europea non fracasou nin moito menos, pero vive nunha eterna frustración, aínda que ese tamén poida ser o estado natural e insalvable do continente. Europa atópase atrapada pola contradición de que só pode existir politicamente se os Estados que a conforman aceptan desintegrarse aos poucos. A Unión convertiuse nun camión de reparto; os políticos de rango estatal, autonómico ou municipal emprégana para construíren un cómodo monstro que non adoita devolver os golpes; a técnica de demonizar unha administración distante exportouse con éxito, agora usada por algúns concellos do país en relación á Xunta, nunha imprudente manobra. A conciencia europea —e galega, veña— é perigosa porque desafía certas ordes establecidas ao tempo que concede seguridade serena. Por iso debemos crer nelas, facéndolles máis sitio na nosa gaveta de identidades e ficando alerta ante os roubos.
"O libro constitúe unha exploración da era do ferrocarril como primeiro periodo da globalización cultural, pois iso é o que representa a creación do mercado europeo das artes durante o século XIX".
Orlando Figes, 'Los europeos'. Penguin, 2020.
128. O celebrado libro de Figes sobre a construción dunha cultura europea no século XIX a golpe de tren e partituras musicais é unha especie de reviravolta a todo o anterior; ao lelo resultaba interesante e estraño observar como Figes detense a falar de prezos do papel e billetes de tren, nunha ambiciosa lectura económica e loxística da cultura. Porén, é preciso pensar na conformación dunha cultura europea só desde o XIX? Volvín estes días pola catedral de Santiago e detívenme no seu románico fundacional. Unha comunidade de europeos cultos aínda subsiste nesas pedras, como un sofisticado clube transnacional. Jorge Semprún explicaba que o paneuropeísmo medieval respondía a unha idea superior: construír a Cidade de Deus. Preguntábase cal podía ser a nosa cidade de Deus e respondíase a si mesmo que a razón democrática. O problema é a diferencia de ideais: o europeo medieval sabía que non vivía na cidade de Deus, pero aspiraba a ela. O europeo moderno non aspira á razón democrática porque pensa que é iso, máis ou menos, o que xa ten a diferencia doutros países turbulentos que nos rodean. Ah, Europa, suspiran tantos intelectuais. En canto escoitan mentar o continente enrugan a fronte e póñense graves, cunha hipócrita dor entre o peito, mentres falan no fermoso auditorio contemporáneo dunha bonita cidade europea. Acto seguido, exacerban algún fracaso colectivo. Como deberiamos saber ben en Galicia, construír unha identidade ao redor da resistencia é o mellor camiño para o fracaso.
Nos anos 80, o ministro de Cultura francés Jack Lang emprendeu unha serie de cruzadas na busca da gran visión europea. O xornalista Frederic Martel editou as numerosas e breves notas que Lang enviaba ao rei François Miterrand no tocho de 1.300 páxinas Une révolution culturelle: Dits et écrits (Robert Laffont, 2021). Unha das primeiras misivas para o presidente era a idea de crear o Grand Louvre. Lang sempre xogaba forte. Chegou ao ministerio de Cultura en 1981, en pleno bombazo editorial de O nome da rosa. Pouco despois, e diría que non de xeito casual, Lang pulou pola idea dunha industria cultural europea que, aproveitando o legado inmenso do continente, lle fixera fronte á norteamericana. Lang sempre xogaba á confusión entre os conceptos francés e europeo, e non o culpo por iso.
Nun recente debate trala pandemia escoitaba o persistente entusiasmo de Lang polos proxectos ambiciosos promovidos polo Estado. Imaxinaba o descreimento do público asistente. Desde 2013, o exministro é presidente do Instituto do Mundo Árabe, outra ambición francesa predestinada ao fracaso. Desde alí, Lang continúa enviando notas, agora a Macron. Diría que xa non cre tanto en Europa, tras vivir o fracaso do seu proxecto dunha gloriosa política cultural continental. Pero este continente ten unha cousa moi aceptable: as derrotas outorgan honra —ou cando menos unha solidaria nostalxia— a case todos os vencidos de nobles causas. E, se cadra, por agora, esa é a nosa mellor opción.
