"O FENÓMENO de Twitter é por unha parte positivo, pensemos en China ou en Erdogan. Hai quen chega a soster que Auschwitz non tería sido posible ocn Internet, porque a noticia se tivera difundido viralmente. Pero por outra banda dá dereito de palabra a lexións de imbéciles".
Umberto Eco. Internet, Social Media e Giornalismo. Universidade de Turín, 2015
136. O pasado sábado á noite sentinme algo embrutecido vendo o documental Umberto Eco: a biblioteca do mundo (Davide Ferrario, 2022). Pode que lles choque algo esta percepción, porque neste título que lles acabo de subministrar hai varios termos, como Umberto Eco ou biblioteca que ocupan xusto o lugar contrario no noso imaxinario contemporáneo, e que garanten, coa súa presenza, a boa prensa e opinión. O documental comeza cun travelling de Eco serpeando entre os corredores do andar da súa casa mudado en biblioteca. Alí dentro aínda hai uns 35.000 libros dos que uns 1.500 son de fondo antigo. Para os que nos desesperamos tentando meter os libros, aínda que sexa con calzador, nos nosos diminutos pisos do século XXI, este lugar debera ser un paraíso. E, pode selo, ou non, e vou explicar por que. Os saberes eruditos de Umberto Eco e a súa aguda reivindicación da cultura popular sempre espertaron as miñas simpatías. Tamén me gusta a borrosa fronteira entre bibliomanía e bibliofilia que tiña o milanés, coa que me identifico. Pero logo o documental mergúllase nas teimas do presente ata a extenuación. Unha e outra vez aparecen citas de Eco en diferentes entrevistas que repiten o concepto de ruído do mundo, do exceso de información de Internet, da necesidade de que alguén seleccione. Hai un momento no que a situación comeza a incomodar. Sempre hai ese alguén, que nunca sabes quen é, e que vai filtrar para ti as cousas.
Coñezo algo da obra de Eco e as súas entrevistas: está no centro das reflexións sobre o meu ámbito de traballo. A tese esa de que hai demasiada información, de que alguén debe seleccionar, era xusto a mesma de aqueles intelectuais galegos que se asustaban ante o tsunami da rede que xurdía a principios dos 2000 e recelaban da Wikipedia coma o mal. Non sei en que medida esta simplificación brutal do pensamento de Eco, convertido nunha caricatura de vello teimudo e obsesivo con algúns aspectos do novo mundo por obra e arte da montaxe, ten que ver co realizador do documental ou co propio Eco nas súas intervencións públicas. Pero as afirmacións batían de xeito insistente coas imaxes, nas que familiares e amigos de Eco vagandeaban e curioseaban polos numerosos andeis da biblioteca universal da casa de Umberto.
Non coñezo ninguén que xestione unha biblioteca de varios miles de exemplares que non se decatara, no fondo, de que como mínimo a metade do que garda vale para pouco, ou que foi perdendo o seu sentido. Ao final, os auténticos libros da nosa vida son unha pequena porcentaxe de todos os que acumulamos: asumir esa verdade leva tempo e non todo o mundo o consegue. Outra cousa é a dor e a incomodidade de desprendernos dos libros, porque cada un en certo xeito é unha renuncia a algo: a unha idea dun texto que decides xa non escribir, a unha liña de pensamento que non hai tempo de explorar. O que fago eu cando toca expurgo é, precisamente, non pensar demasiado. Desbotar libros co estómago e non dedicarlle máis de dous segundos á decisión, porque como tarde catro xa non sei se serei quen de facelo. O que se vía na biblioteca de Eco é precisamente a vida de alguén que non é capaz de renunciar, se cadra porque non precisa facelo.
O documental tamén recolle momentos lúcidos e erróneos, como a convicción de Eco de que Internet vai facer que só se impriman os libros que merezan ser impresos. Moitos tamén o pensamos de aquela, a mediados da década pasada. Era wishful thinking de xente que buscabamos unha conciliación entre os dous mundos que habitabamos. A realidade superounos: nunca tanto folletín e libro inútil se imprimiu como agora, coa maquina editorial vomitando títulos como se estivera nunha fronte ucraína.
O que sucedeu foi unha estraña ósmose entre o dixital e o analóxico. Se ao principio os libros dixitais emulaban o formato e os procesos de lanzamento do mundo editorial, agora os libros en papel copian a voráxine electrónica e asumen a verdade de que libro non visto, libro esquecido. Tamén penso outra cousa. Eu son de repasar moito coleccións de ensaio dos anos 70 e 80; creo que formalmente, os obxectos-libro nunca tiveron un nivel de beleza tan grande como nas últimas dúas décadas, e non sabería dicir se hai un punto de nostalxia en tal perfección técnica, pero bendita nostalxia. Tamén este é o tempo dourado para os libros que mesturan o academicismo con certas novas lecturas, máis abertas, dos coñecementos. A mesma academia tolera moito mellor as irrupcións heterodoxas dos seus membros.
Xa que logo, onde está esa sensación de embrutecemento á que me refería? No xeito algo macarresco de desconfiar do mundo contemporáneo no que se está metido ata as cachas; un pouco a patadas, case como un mal inevitable sobre o que temos que deitar restricións abstractas para ter unha falsa ilusión de control. Pensamento de brocha gorda.
"Escribir expulsábame da vida pero á vez mergullábame no seu misterio"
Julio Llamazares. Vagalume. Alfaguara.
137. Cheguei á novela Vagalume polo seu título, recoñézoo. Cada vez estou máis interesado no ámbito cultural asturiano, leonés e zamorano. O outro día díxeno nunha conferencia e erguín unha pequena provocación: falei de que aos galegos se nos enchía a boca falando da Gallaecia cando en realidade queriamos dicir Portugal; os propios galegos non queremos recoñecer a Gallaecia que sae da comunidade autónoma por Asturias, o Bierzo e Zamora, e que ignoramos coa mesma pouca sensibilidade que nós denunciamos cando nos miran a nós desde Madrid —único lugar do mundo, parece ser, con competencias para ofendernos—. En pleno bum das Tanxugueiras botara un ollo a Google Trends, e observara algo marabilloso. A gráfica dese servizo de Google que permite ver as palabras máis buscadas por cidades e territorios era, practicamente, unha representación do antigo mapa provincial romano. As Tanxugueiras buscábanse máis alí onde Gallaecia existiu. Pareceume unha cousa ben tola e rebentoume a cabeza. Pensei en todo o mundo que nos estabamos perdendo por ter ás veces a cabeza tan cuadrada. E con ese espírito, non sei por que, leo a Llamazares. Gústame agora -antes non tanto- esa prosa limpa, seca e espida. E marquei en Vagalume máis que en moitos dos outros libros que leo.
En Vagalume, o protagonista, un escritor de certo éxito, visita unha cidade galega anónima e vese envolto no misterio da vida dun antigo mentor no xornal no que traballaba. "Todos temos tres vidas, a pública, a privada e a secreta", escribe Llamazares, nunha desas definicións brillantes. Aquel xornalista maior ca el falaba pouco pero marcáralle con poucas palabras. "Aconselloume que marchara lonxe para non rematar convertido nunha estatua de sal", díxolle.
O que pode suceder cando a vida comeza a parecerse a unha estación ferroviaria. Ao morrer, a viúva e as fillas do xornalista descubriron no seu estudo un gran número de novelas inéditas. Aínda que tivera certo éxito cunha obra de novo, a aquel xornalista pasáralle como a Jep Gambardella en A gran beleza: alí quedara, contando a cultura doutros. Pero en realidade seguiu escribindo sen parar, e esas son as novelas que as herdeiras, incómodas con ese legado secreto, encargan ao trasunto de Llamazares que lea. "As novelas son vidas que non vivimos pero puidemos vivir", escribe Llamazares; cre recoñecer nelas as vidas ocultas do defunto. Llamazares faime pensar na miña propia escrita, e penso tamén que moitas veces escribir é rectificar, corrixir, soñar con camiños distintos. Escribir é un acto de especulación, máis que de imaxinación. Pero no fondo, é un acto tamén de alienación. Só sentíndote alleo a algo podes escribir verdadeiras páxinas. "Non é o mesmo sentirse alleo nunha cidade na que non tes ningún recordo que nunha que forma parte de ti". Creo que a Umberto Eco, e a todos nos pode rematar pasando, pasoulle algo disto co mundo actual.
