Hei preguntarlle á miña nai cando vaia vela a Bilbao, pero sóame que esas dúas pezas proceden da casa do meu tataravó. Era un armador que elevou a familia ao máis alto dunha escala social que os seus descendentes fomos descendendo a un compás de banzo por xeración.
O tapiz medía tres metros por dous. O singular é que o meu antepasado fixo bordar o seu nome con fío de prata: Nicolás Ortiz de Zarate. Fora tecido a man no século XIX na fábrica da viúva de Jacques Lacquard, en Gerdarmer, ao leste de Francia. Víase unha escena outonal de montería nun bosque de tons pardos que imitaba as Cacerías de Maximiliano que diseñara Bernaert Van Orley no século XVI.
Fálolles de Maximiliano I (1459-1519), sobre quen aínda non remataron os debates académicos. Os expertos se foi o derradeiro cabaleiro medieval de alma quixotesca ou o primeiro príncipe do Renacimiento, un Maquiavelo que conquistou "o cumio europeo do poder dinástico" a costa de endebedar o Sacro Santo Imperio Romano Xermano. Apunto isto por se estaban pensando no seu neto Maximiliano II, o austríaco a quen Francia puxo como emperador de México despois de que este país suspendese o pago da débeda externa. O galo acabou sendo fusilado no Cerro de las Campanas. O seu cociñeiro, Turdö, preparoulle unha última cea de polo de corral de Querétaro e viño da Baixa California. Apenas bebeu un pouco da copa antes de que Turdö lle axudase a vestir un traxe negro e o toisón de ouro para encamiñarse morrer.
A outra peza artística da miña casa ribadense era un espello ovalado de cor dourada, con formas curvas e dun barroquismo cargante propio dun altar de capela menor do país.
Pero nas outras 38 paredes non había nada, estaban pálidas, como se toda a súa función fose tabicar. Soamente había unha oculta, tamén no salón, onde estaba a notable biblioteca do meu pai, frecuentada por todo o galeguismo da Galaxia dos 50 e os magos suramericanos dos anos 60, os Márquez, Llosa, Pietri, Rulfo e Cortázar sobre os que tanto debatimos apoiándome eu na soberbia da adolescencia para cuestionarllos. Quero dicir, que me sorprende que o meu pai cultivase a súa inclinación pola literatura, pero carecese de interese pola arte máis alá da reprodución do Guernica de Picasso, elemento decorativo de calquera fogar vasco, e as necesarias figuras de Sargadelos que representan as cabeza ben amobladas de Rosalía ou Otero Pedrayo.
No meu piso de Lugo hai unha nutrida colección de arte. Segundo se entra teño Yellow and gold, un cadro bitonal de Rothko, en amarelos e laranxas. No altar do salón está Keith Haring. Representa unha escena de baile de cans e gatos cubistas. Podería publicar aquí o enderezo da miña casa porque ambas as pezas carecen de valor. Son dúas láminas compradas no MoMA e na Tate, respectivamente. No resto das paredes hai unhas cantas pezas orixinais. Trátase de gravados, lápises e acuarelas de tamaño cativo. Teñen a poderosa importancia emocional de que mas regalaron amigos que, asemade, son artistas.
Esta semana andei lendo no delicioso retraTo de Jesús Aguirre Ortiz de Zárate, o cura volteriano que acabou sendo duque de Alba, escrita por Manuel Vicent. Falareilles outro día sobre o personaxe diseccionado en Aguirre,el magnífico (Alfaguara, 2011) porque o texto de hoxe vai de arte. Cando escribo isto sobre a importancia de non desviarse de tema veño de acordarme do que lle dixo Victoria Ocampo, a intelectual arxentina que inaugurou a modernidade, a Ortega y Gasset cando se encontraron nunha casa de Bos Aires, en 1916:
—Querido Ortega, a vostede téñoo para cartearme; para o que vostede pretende comigo teño un amante boxeador.
Debería recuperar o asunto, pero non me resisto a contarlles o milagro de cando baixo a cama de Gonzalo Torrente Malvido apareceu un cáliz de ouro cunhas hostias. O seu pai, o escritor que gozaba nas sombras, chamou aos seus amigos da Xeración do 36 e compañeiros de café Luis Rosales, García Hortelano, Cela, Dionisio Ridruejo e Antonio Tovar.
Eles acudiron á casa entre incrédulos e marabillados. A aparición era certa, Hortelano levantou o cobertor e alí estaba o grial anunciado. Rosales propuxo chamar a Jesús Aguirre. Fixérono, a pesar de que Cela repuxo que se saíra de cura. O exsacerdote acudiu á chamada dos seus fieis. Decidiu que a única forma de solventar esas presenzas dun cáliz nun ámbito laico requería dunha misa sandadora. Improvisaron un altar no salón. Ao remate da homilia, necesariamente abreviada, Aguirre pediu que os congregados se axeonllasen para comungar. Foi o xeito de resolver a dificultade.
Desculpen o rodeo. Regresemos á arte. Manuel Vicent conta a chegada de Juana Mordó a Madrid. Mordó procedía dunha familia da nutrida colonia xudea de Tesalónica, a cidade roubada polos gregos ao Imperio Otomano en 1912, e casara en Suíza. Cando quedou viúva, en 1943, viaxou á capital de España nun cochazo da Hispano Suiza para cobrarse a herdanza marital. Namorou e quedou.
Tirou con eses cartos ata 1950, cando o fixo logrou quitar unha chea de mobles familiares fretando un tren dende o Berlín ocupado polos soviéticos. Juana Mordó apreciaba as arpilleiras de Millares, os cristos crucificados de Saura, as botas militares de Canogar e as coiteladas amarelas de Viola, tan debedor do Greco. Ela valoraba a arte vangardista dos seus amigos, pero España seguía colgando a escena de caza en latón sobre a cómoda do salón.
Os creadores cercanos a Mordó formalizaran o grupo El Paso en 1956 —un ano despois do pasamento de Ortega y Gasset—, así que lle propuxeron montar unha galería de arte. Juana Mordó non acababa de decidirse, pero nun xantar ofrecido por Jesús Aguirre no Palacio de Liria con amigos comúns (Ridruejo, Rosales, Tovar) acabaron por convencela. Comprou un restaurante e reformouno como galería Biosca. Manuel Vicent asistiu á presentación. Juana Mordó exerceu de anfitrioa:
—Puxen a Millares, a Saura e a Canogar a tirar tabiques, poñer tubaxes e pintar. Quen mellor? Transformaron a cociña no meu despacho.
A galerista sentíase como Henri Fantin Latour, un pintor do século XIX que descubrín o ano pasado lendo Con los ojos bien abiertos (Anagrama), a colectánea de ensaios sobre pintura francesa do inglés Julian Barnes. Non falamos dun artista moi coñecido. Jesús Aguirre comprara unha obra súa para o Palacio de Liria; pero é coñecido por catro óleos que pintou entre 1864 e 1885. Forman un conxunto que denominou Homenaxe a Delacroix. Os cadros representan 34 admiradores que se reúnen para honrar ao xenio. Delacroix falecera en 1863 na única compañía da súa ama de chaves, Jenny Le Guillou.
Fantin retrátase xunto con artistas e escritores que prometía no momento en que os pincelou. Posan Baudelaire, Rimbaud, Monet, Renoir, Verlaine ou Manet. Este último aparece nun capítulo no libro de Julian Barnes polo seu cadro A execución do emperador Maximiliano (1867). Fíxoo despois de que chegasen dende México noticias do fusilamento, que estremeceron Francia.
Hai unha curiosidade na homenaxe a Delacroix de Fantin Latour. O poeta Albert Mérat negouse a posar xunto a Rimbaud e Verlaine, que eran amantes e violentos aos que consideraba"chulos e ladróns". Tamén é certo que Rimbaud dera caza estética a Mérat parodiando o seu estilo afectado. O resultado é que hoxe perdemos a memoria de Mérat e non queda rastro da súa poesía que poidan seguir os sabuxos.
