Está meu fillo a aprender en Primaria os puntos cardinais e as miñas explicacións semellan non ser moi claras. Eu son un adulto, sei por onde sae o Sol, sei que Norte significa Á esquerda da saída do Sol e ata sei perfectamente onde teño a man esquerda, algo que non se pode dicir de moita cativada. Compliquei o asunto cando introducín un comentario cultural: Norte non é só un concepto xeográfico ou mesmo físico —ao cabo, os compases sempre apuntan a el polo magnetismo, aínda que diso na Primaria saiban pouco— senón tamén cultural.
Eu xa tiña esta idea, pero un libriño tan breve coma saboroso axudoume a desenvolvela precisamente nestes días. Trátase de La invención del norte, unha historia deste punto cardinal levada a cabo por Bernd Brunner, historiador e divulgador alemán de quen xa sabiamos polo seu excelente libro sobre os invernos, publicado hai uns anos, o mesmo ca este volume, pola editorial Acantilado, sempre atenta a espallar o coñecemento misceláneo e orixinal.
Podo dicir sen temor a me equivocar que a maioría dos lectores desta peza habitarán no norte. No de España, concretamente, que non ten unha connotación especialmente negativa. O mesmo ocorre en Italia, onde o septentrional implica orde e riqueza, ou en Estados Unidos, onde o Sur vive hai máis dun século... agonizante despois de perder unha guerra. Porén, non ocorre o mesmo en Francia, como pode comprobarse na esmendrellante película Benvidos ao norte (2008). Estes exemplos, ben coñecidos por todos, avalan a idea de que o concepto está moi lonxe de ter un significado exclusivamente xeográfico.
Brunner vai moito máis alá, pois dirixe a súa mirada ao verdadeiro norte, dende Escandinavia ao Ártico e todos aqueles países que o ocupan dun ou doutro xeito –Noruega, Islandia, Rusia, Estados Unidos e Canadá, principalmente–. Son lugares nos que dende tempos moi afastados —pensemos nas ideas do historiador grego Herodoto— o ser humano proxectou toda unha serie de fantasías asociadas, en xeral, a elementos negativos ou hostís: a escuridade, o frío ou a neve. Eses trazos trasladáronse por contigüidade aos moradores daqueles lugares: aínda que case ninguén os coñecese, tiñan que ser seres case que mitolóxicos, pois ninguén normal podería aturar aquelas condicións.
Aínda que se vertese moita tinta dende entón e en sentidos moi diferentes, sorprende da lectura do libro de Brunner a constatación de que aquelas firmes ideas non remataron de se transformar a pesares do paso dos séculos. Boa parte da culpa téñena os habitantes do norte que chegaron a Europa na Idade Media: a pegada dos viquingos ou normandos que chegaron a Catoira ou A Mariña segue viva entre nós.
A outra parte da culpa, moito máis recente, ten que ver coas ideas desenvolvidas arredor do darwinismo na segunda metade do século XIX. En capítulos tan breves coma contundentes o autor relata como certos personaxes sinistros (Arthur de Gobineau, Houston S. Chamberlain, Hans Günther) converteron as teorías de Darwin sobre a supervivencia dos máis aptos —que non dos máis fortes— nunha celebración da superioridade das razas do norte, mesturadas de xeito desconcertante cos arios, procedentes da India. O resultado, como todos sabemos, foron o desenvolvemento do nazismo e a maior catástrofe da historia da humanidade. Pouco importaban xa outras visións, como as da épica da conquista xeográfica do Polo Norte. E pouco seguen a importar agora, cando, máis soterradas, seguen vixentes ideas discriminatorias sobre a superioridade do hemisferio norte sobre as pobres razas e poboacións dun Sur empobrecido que non consegue fuxir dos seus seculares problemas.
