AZUL MONFORTE é o libro co que Antón Lopo gañou o premio Fiz Vergara, un líquido que se nos derrama tamén co nome de Diarios/1. O seu título alude a un fenómeno que a nai de Antón Lopo, Concha do Molete, distinguía no ceo das terras de Lemos a comezos de agosto, logo de alustrar en abril, de coller corpo en maio, de irisar en xuño, de intuírse xa en xullo. Ese azul. Duraba vinte días. Vinte días asomada á ventá, rompendo un ceo ao que a todos convidaba a se lanzar.
Dar nome a unha cor é algo extraordinario. Vela correr no ceo dos días que avanzan. Máis se esa cor é o azul e se a lingua que o nomea é esta mesma que aquí escribe. Implica crear unha categoría estética. Facer que os ríos se encontren. E unha categoría estética, como recordaba Dieste a propósito do significante Galicia para as vangardas, implica coñecemento e envolve a capacidade de producir amor. Esa é a xenerosidade que temos nas mans. A xenerosidade de Concha, de imaxinar o azul para que poidamos velo. A xenerosidade de Antón, de asomar con ela á ventá. E de levarnos, por ese diario dos días que corren, ao nacemento do azul, dun azul que é xa lugar tamén para nós.
Ese xesto de asomarse á venta, de aprender a ver o que o outro ve, de ver xuntos, semella a peneira da voz que se asoma a este libro, que esculca o compartido, o trafego dos corpos, que viste de neno o vestido da filla morta da veciña e é por un intre a súa nena, que describe «a lavandeira peteirando a herba» para quen xa só ve nimbos de luz, que cumpre o desexo da amiga de esparexar as cinsas no Ganxes, ou que se deixa lembrar polos amantes. E toda a violencia que tamén por aquí corre semella vir do xesto de non compartir a visión, de dicir que a illa é imaxinación, de evitar mirar cando un queda só fronte aos golpes dos compañeiros de clase, de non saber ver cor común. Na residencia onde a nai ingresa, todas as necesidades están cubertas, pero ninguén fala. É o fillo quen lle pregunta á nai: Que ves mamá? O fillo que insiste: Que ves? E aí está a palabra da nai: "Hai millo por todas/ partes, meu neno. Puxérono/ polos corredores e polos camiños".
As palabras da nai aparecen no libro como o azul aparece no ceo. O poema non borra o camiño ata elas, é coma un suco que lle fai sitio, que alustra, colle corpo e tórnase íntimo antes da aliaxe, antes de dicir "Es o meu paxe", antes de dicir "Córtame a man, cariño [di] e bótalla ao caldo", antes de dicir: "O que vedes é o Azul Monforte". O mesmo centro deste libro son as palabras dos outros, a polifonía de voces que aparecen coma nun limbo, entre a vixilia e o sono, que alcanzan ese corpo que atravesa o bosque. Que din: "Son Guerra da Cal!" Que din: "Cómo é posible que non quede nada?" que din: "Estas laranxas/ só as comen/ en Londres ou en París". As palabras da lingua dos Reques da casa materna, as palabras do amante que perdeu á nai, da amiga que perdeu o fillo. As palabras que por primeira vez pronunciaron: "Mamá, estiven co meu mozo". Así, baixo a forma de diario, o autor quere situarnos nesta urda de voces onde se sitúa a ficción, o compartido que se descubre ou se inventa, que se ve ou se decide ver e contar ata perder o alento.
O poema "dura exactamente o tempo que tarda en facerse", dinos o poeta na teoría do poema que se desprega nestes diarios, pero son moitas viaxes paralelas polas que corren os días nestas liñas, coa nai, cos amigos, cos amantes. É para nós ese espazo no medio, eléctrico, imantado, veloz. É para nós xa ese Azul Ons, ese Azul Hío, ese Azul Santiago, e ese verdadeiro azul que é o Azul Courel, o azul que descubre cando trasladan os restos de Novoneyra a Parada. Dicía Uxío no ano 1984: "Onte sentín por primeira vez o agosto no ano diste ano. Sentín o Alto Vrao da Galicia Interior. Algo que só eiquí se pode sentir. Algo que se sinte só ás veces e que sendo físico, non é sólo físico, pois está cargado do ser dos que, no pasado longo, sentiron o mesmo". Unha cor. Unha cor que xa é un bosque. Un bosque que é o lugar que somos para os outros. O que nos fai querer correr con el, na liña do horizonte e dos diarios, agardar o agosto, en aliaxe.
