Os libros máis importantes que deu a lume o filósofo xudeu, vítima do Holocausto —parte da súa familia foi asasinada nos campos de concentración nazis, parte se salvou coa axuda de Maurice Blanchot— talvez un resumo xa no mesmo título o xesto fundador do seu proxecto: De outro modo que ser, ou máis alá da esencia. Este proxecto podería sintetizarse no intento de situar a ética —a relación co outro— antes ca a ontoloxía, en buscar unha saída á constante referencia ao ser que tería persistido na historia da filosofía occidental, idea do ser que, no seu delirio, estaría na base de calquera xenocidio. Que frea, para Levinas, o delirio do ser? Na nota á edición en castelán do seu libro anterior, Totalidade e infinito, o filósofo indica: "Este libro describe a epifanía do rostro como un desenfeitizamento do mundo". O rostro do outro, dirá Levinas, non responde á linguaxe predicativa da ontoloxía, senón á imperativa da ética. Non se trata aquí do rostro do semellante, de aquel co que se comparten características que o farían común, senón do rostro "do pobre, da viúva, do orfo, do extranxeiro". Rostro do outro que non se desvela, non se apreixa baixo o poder da visión, senón que se expresa. Ten voz e palabra. Resga cun infinito a totalidade que o reduciría a un concepto.
A colaboración desta semana podería ser esta, porque é a Levinas que estou lendo nestes tempos, pero é esta porque nas páxinas dese libro atopo unha frase que hoxe arde nos ollos: "Deixar os homes sen alimento é unha falla que ningunha circunstancia atenúa, a ela non se lle aplica a distinción do voluntario e do involuntario", recolle este filósofo dun rabino, Yochnan ben Zakai, que a escribiu no primero século da nosa era. Máis adiante, continúa: "A liberdade consiste en saber que a liberdade está en perigo. Pero saber, ou ser consciente, é ter tempo para evitar e previr o momento da inhumanidade. Ese aprazamento perpetuo da hora da traición —ínfima diferenza entre o home e o non home—". E os ollos volven arder. Arden de vergoña dun pobo acurralado entre un mar e un muro dende hai décadas, hoxe sen auga, alimento ou medicinas. Arden de vergoña dun pobo masacrado dende hai décadas, bombardeado sen saída, ao que o primeiro ministro de Israel chamou "animais humanos".
Aceptaremos o inaceptable canto máis exposto se mostre? Aprenderemos a medir o tempo polo número de nenos asasinados en Gaza cada quince minutos? Poderei dicir que no tempo que levo escribindo xa van tres nenos asasinados, ou cambiaría esta medida do tempo o pasado bombardeo no hospital Al Ahli al Arabi? Sempre nos preguntamos como puido aquilo ter acontecido á vista de todos. Pero non é así a macabra roda de silencio da historia? Pregúntome agora como isto pode acontecer, isto ao que Luis Moreno Campo, exresponsable da Corte Penal Internacional, chama xenocidio do pobo palestino, diante dos nosos ollos. Volvo, como sempre, a Novoneyra, cando no poema adicado a Laxeiro dicía que "unha ponte ha chegar xusto dunha beira a outra/ na que se reconoza a cara dun home". Pregúntome cal é a distancia entre o rostro que tira unha bomba e o rostro do neno asasinado. Cal é o límite entre a televisión e o rostro do neno asasinado. Cal é o límite entre o teléfono que sosteño nas mans e o rostro do neno asasinado. Qué cor ten que ter a pel do neno asasinado para que poida escoitar a súa chamada.
Nestes días lin un poema de Mahmud Darwish, poeta palestino. Dous homes, tomando un café. Mumuran unha canción, moven a perna, beben un café, len o xornal. De súpeto: "Entón o miro/ pero non o vexo…./ Abandono rápido o café/ Penso: Quizais sexa un asasino, ou quizais/ un que pense que eu son un asasino./ El ten medo, e eu tamén!". Tamén doutro poeta palestino, Marwan Makhoul: "Para escribir unha poesía/ que non sexa política/ debo escoitar os paxaros./ Pero para escoitar os paxaros/ fai falla que cese o bombardeo". Criticaba Levinas a idea do Dasain heideggeriana, porque, dicía que "o Dasain non ten fame nunca".
E a palabra, a palabra que nos damos, o rostro que nos damos, non se recibe nun lugar neutro, senón nun mundo onde hai fame, onde a casa que somos para os outros está aberta ou pechada, onde as mans que somos para os outros están tendidas ou non. Volvo a esa frase, na que advirte que a liberdade consiste en saber que a liberdade está en perigo, como talvez Walter Benjamin dicía, nas Teses para un concepto da historia, que o enemigo nunca acabou de vencer. Négome a pensar que as vítimas doutro tempo son verdugos agora. As vítimas son vítimas, sempre, do poder, e o poder nútrese dunha idea de ser. Ante ela, o rostro. O rostro dun neno asasinado non nos debe deixar durmir. Honrar a memoria do Holocausto só poderá significar parar o xenocidio do pobo palestino.
