Blog |

A verdadeira mínima historia

Non se preocupen: non me vou comportar como un poeta galego que acaba de descubrir os haikus ou coma un programador cultural que aínda pensa que o rap é moderno. Pero vai unha gabanza das historias mínimas que o tempo limpa e lima ata reducilas a esencia de algún tipo de verdade

OÍDO
Preparei un roteiro da miña novela O exército de fume para o club de lectura da libraría Paz de Pontevedra. O amigo Torrado, en Vimianzo, que é un destes apaixonados da Segunda Guerra Mundial con todo o que iso significa —dominio de fuselaxes, de marcas e medidas de armamento e munición, de modelos de avión militar—, cóntame unha historia ben curiosa. Falaba unha vez cun vello con sona un pouco de fantasioso, que lle contaba como unha vez, sendo novo, viu combater no aire dous avións no ano 43 ou 44. Torrado pensou que o vello estaba inventando o conto. Ata que o vello precisou máis: "O de diante facía racatatacá, e o que andaba tras del botaba tiros facendo pum-púm". E Torrado decatouse de que a historia era certa: o aeroplano perseguidor non podía ser outro que un Junker 88 alemán.


OLFACTO
A memoria é sempre un destilado no que, moitas veces, adoita quedar unha sorte de esencia que fala máis dos que a lembran, pero tamén de que asignar relevancia ao pasado non é só tarefa dos intelectuais. A miña avoa resumía o que pasou no 36 deste xeito: "Eu de política non sei, pero sei que a todos os que mataron ou botaron fóra eran boa xente e miraban por nós". En Galicia encántanos desmitificar estes asuntos, e falar de que todas as ideas do pasado son construtos historiográficos de Murguía, ese maquiavélico facedor, e do nacionalismo de preguerra. É un conto ben matizable.


Na fermosísima nova edición de Os últimos carballos do Banquete de Conxo (Alvarellos, 2019), o xornalista Henrique Alvarellos relata como hai pouco, nun acto de homenaxe ao famoso banquete progresista de 1856, se lle achegou unha veciña octoxenaria que lle contou como aínda lembraban a participación dun devanceiro canteiro nela. «Na casa sempre se falou dese acto. Do importante que fora», díxolle. Estamos falando dunha paparota de hai máis de 150 anos.


VISTA
Outro caso típico é o affaire Pardo de Cela, do que nos encanta andar a voltas desde os anos 80 porque é un xeito de discutir, sen falar ás claras e polo tanto de maneira inocua e covarde, doutros asuntos, práctica que como saben nos encanta. O éxito —sempre relativo— do relato de martirio do Mariscal xustifícase pola súa popularización polo nacionalismo, teatro, poemas e columnas xornalísticas mediante. Pero iso non explica a memoria oral conservada do Mariscal: a min cantáronme o seu romance —o único que eu coñezo dedicado a un aristócrata— no medio das fermosas veigas do Valadouro. Puiden ver os camiños polos que escapaba, a casa da súa amante; levei a unha exposición as cadeas atribuídas á súa prisión. Non hai outro noble medieval —agás se cadra Pedro Madruga— do que se conservara tanto. E a xente que mo contou non tiña nin idea de quen eran Vicetto ou Murguía. E os Reis Católicos non axustaron contas só con el. Houbo moitos. Pero por algún motivo quedou el.


TACTO
Teño recollido memorias destas por todo o país. No santuario de Abades, no concello de Silleda, o sancristán contoume como os franceses violaran e mataran varias rapazas preto dun muíño. "E unha delas ata era da miña casa", engadiu. Logo comprobei na documentación que os feitos foran tal que así. É como se a memoria se alixeirara ao depurarse dos detalles, co repouso do tempo.


Do século XX, por exemplo, as memorias adoitan ser confusas, entrecruzadas coa ideoloxía do momento, hai que andar con moito coidado con elas. Pero conforme pasa o tempo e se volven parte da estrutura, é como se o seu tacto se suavizara e se achegaran á verdade. Por exemplo, cando consigo que os vellos me conten os seus encontros de nenos coa guerrilla. Sempre hai un home misterioso, un momento de medo ou de perigo; o home faille unha pregunta e logo déixao ir sen causar dano. Torrado tamén me contou que unha nena de Vimianzo descubriu no peito do guerrilleiro o emblema Agrupación de Guerrilleiros de Galicia. O combatente apreciou a atención da nena e preguntoulle se sabía ler. Ela mentiu e dixo que non. «Pois marcha», dixo o home. Canto conta dese tempo esa mínima historia!


GUSTO
A partir do século XVI, os textos galegos están inzados de pequenos exercicios de memoria. Na fascinante Relación dalgunhas casas e liñaxes do Reino de Galicia, o cronista Vasco da Ponte recolle unha anécdota sobre a viaxe de Paio Gomes de Soutomaior como primeiro embaixador do rei de Castela á corte do Gran Tamerlán. Transcribe unha tradición oral sobre feitos de hai máis dun século. Fala de como Paio conseguiu superar a proba do Gran Tamburabeque. Seica este tiña unha pedra que suaba cando alguén dicía mentiras e o cabaleiro do Salnés falou con tantas ambigüidades e voltas que confundiu á laxe da verdade. Outra volta, haberá quen diga que o tópico do galego que sube ou baixa está inventado en Madrid pero que nós, listos que somos, si sabemos se subimos ou baixamos. Pero aquí está esta historia convertida en virtude cabaleiresca popular e medieval. Non a valentía nin a resistencia, senón o trasacordo e o toleamento, que tamén era unha gran virtude da cabaleiría medieval que os filmes de Hollywood esqueceron.


MALESTAR
Abordo o último libro de Ian McEwan, Máquinas coma min (Anagrama, 2019). Aínda é cedo para valoralo, pero gañoume con esta pasaxe do principio. O protagonista merca un androide de primeira xeración, tamaño natural, e dálle a primeira carga eléctrica no chan da cociña durante 16 horas. Cando o androide esperta, e o protagonista lle pregunta como se atopa, o androide di: «Non me sinto ben» e ten medo de sacar o cabo de alimentación porque lle pode doer. De algún xeito, intúo que McEwan conseguiu, con esa frase dun ser que se queixa como punto de partida, dotar de máis veracidade contemporánea ese androide que todos os centos deles que o precederon na ficción. Xa saben: para dicir unha verdade só é necesaria unha pequena historia.