Blog | El Ojo Público

A fe de Martin Scorsese

Martin Scorsese ía para crego. Estudou no seminario ata os 18 anos e estaba verdadeiramente interesado na salvación da alma. O catolicismo e a súa forma de entender a relixión impregnaron o seu cinema posterior. Sempre dixo que creceu rodeado de curas, mafiosos e películas. Esa foi a masa nai coa que construíu unha das cinematografías máis importantes da historia. Hai 60 anos, Scorsese abandonou o seminario e dedicouse a facer cinema. O pouso católico serviulle para representar as historias dos seus personaxes mentres psicoanalizaba a súa propia.

"Fun o único da miña familia que tomou a Igrexa en serio"
Martin Scorsese (Nova York, 1942) naceu no barrio de Corona, Queens. Cando tiña sete anos, e por problemas dun tío seu coa mafia, os Scorsese mudáronse de volta a Little Italy, o barrio onde naceron os pais, e onde se trasladaron os avós desde Sicilia. Moi pronto aprendeu a observar de lonxe -e sempre con disimulo- o que ocorría ao redor. Os seus pais, de clase traballadora, ensináronlle que había que comportarse con dignidade e respecto cara ás leis da comunidade. E as leis de Little Italy eran moi claras: “Non viches nada, non oíches nada e non digas nada”. A casa dos Scorsese estaba moi preto da Antiga Catedral de San Patricio. Desde a súa xanela Marty observaba os trapicheos dos veciños, a violencia dos matóns, as represalias dos capos e a vitalidade dun barrio que vivía na rúa.

E nese universo, o crego era o único ao que respectaba todo o mundo. Aínda que os seus responsos non fosen sempre atendidos e os seus chamamentos para cumprir os Mandamentos perdesen forza ao saíren da igrexa, os gangsters de Little Italy escoitaban ao cura, ían á igrexa os domingos, e bendicían o último cochazo que acababan de comprar. Marty ía ás Irmás da Caridade, o colexio católico máis antigo de Nova York, irlandés, e ao que enviaban as familias de Little Italy aos fillos para que fosen educados na fe. Por suposto, alí estaba toda a descendencia da mafia local. Marty, baixiño e asmático, trataba de pasar desapercibido naquela microsociedade na que, teoricamente, rexía a lei de Deus, pero onde se aplicaba a lei da selva.

O cinema e o debuxo foron os refuxios do pequeno Marty para evitar a interacción social. Remesturaba os seus cómics favoritos coas películas de Hollywood que vía co seu pai. Xogaba cos formatos (Cinemascope, 4/3, tradicional…) e construía historias. Aos dez anos fixo un storyboard da vida de Xesucristo, cos seus planos medios, panorámicas e primeiros planos.  A súa familia era pagá “no bo sentido”. Eran capaces de colocar á Igrexa a unha certa distancia. Marty non. Era o único -segundo as súas palabras- que entendía a relixión como algo que ía máis aló das estampiñas e os rezos. Era un compromiso ao que ía servir coas súas películas.

“Os xéneros permiten falar do relato, e o cinema americano é, por encima de todo, relato”

“Se tes que ter fe cando vas á igrexa, tamén tes que ter fe cando vas ao cine”
Para Martin Scorsese, o cinema é un acto de fe. Non só o feito de facer películas, senón de velas. En 1995, ao termo da rodaxe de Casino, o British Film Institute encargoulle un traballo monumental sobre o cinema de Hollywood. A Persoal Journey Through American Movies é un documental de tres horas de duración no que elabora un percorrido persoal de como se achegou a Hollywood desde os cinemas de barrio de Nova York. Non é unha secuencia cronolóxica, senón a través dos xéneros. “Porque os xéneros permiten falar do relato, e o cinema americano é, por encima de todo, relato”, dixo nunha entrevista para Cahiers du Cinéma hai 25 anos. É unha reivindicación persoal da política de autores, de como determinados individuos retorceron o sistema -industrial, artístico e político- para contar aquilo que necesitaban transmitir. “Cando es un cineasta independente, podes coller a cámara, rodar a túa película e dicir o que teñas ganas de dicir. Basta con ter o empeño e o valor necesario. Pero lograr ese mesmo resultado no marco e coas restricións impostas por alguén externo, e ser capaz de saír diso, digamos, vitorioso, é o que me parece máis interesante”.

 A Persoal Journey Through American Movies é un carreiro feito desde certas marxes do cinema clásico. Están Orson Welles, John Ford e David W. Griffith, por suposto, pero o máis interesante está na defensa dos que chama “os iconoclastas e os contrabandistas”, directores que pasaron á historia como bos executores e que, con todo, escondían unha visión moi persoal do cinema que Scorsese sinala. Para Marty, o importante destes autores era a escasa liberdade de acción e de medios que dispoñían. Estaban dentro da estrutura da industria, e pesaba sobre eles a censura do macartismo. “Moitas veces pregúntome se eu podería sobrevivir durante a era dos grandes estudos”. Non viviu esa época, pero si as dúas décadas máis rendibles para os estudos: a dos anos 80 e a dos superheroes. Scorsese mantívose crítico coas dúas e a unha certa distancia. 

 A beleza do concepto de Kazantzakis é que Xesús ten que soportar todo o que pasamos, todas as dúbidas, temores e ira.

“No Vaticano vimos Silencio baixo os brazos de Xesús”
“As películas de Scorsese case sempre están construídas ao redor de protagonistas narcisistas que negan ou desafían a realidade para habitar fantasías cada vez máis solitarias e paranoicas de supremacía. Xa sexa por unha desconexión coa comunidade ou oprimido por ela, a súa autoderrota e colapso parecen predestinados”. O escritor Gavin Smith entrevistou a Scorsese despois da estrea de Kundun, en 1998, e na introdución expoñía o carácter redentor dos seus personaxes.

Nove anos antes de Kundun —un biopic do Dalai Lama e a súa resistencia fronte ao Estado chinés—, Scorsese estreou A última tentación de Cristo, unha adaptación da novela de Nikos Kazantzakis guionizada por Paul Schrader, na que un Xesucristo máis humano que nunca se enfrontaba a pecados terreais. “El é Deus. Non está enganado. Creo que Kazantzakis pensou iso, creo que a película di iso, e sei que creo iso. A beleza do concepto de Kazantzakis é que Xesús ten que soportar todo o que pasamos, todas as dúbidas, temores e ira. Fíxome sentir que está a pecar, pero non está a pecar, só é humano. Tanto como divino. E ten que lidar con toda esta dobre e tripla culpa na cruz. Así o dirixín, e iso é o que quería, porque coincide cos meus propios sentimentos relixiosos”. 

En 2016, 28 nos despois de A última tentación de Cristo, rodou Silencio, a terceira película na que falaba explicitamente de relixión. Co texto do cristián xaponés Shū saku Endō, e apoiándose nos modelos de representación do danés Carl Theodor Dreyer, Scorsese lévanos ao Xapón feudal do século XVII nunha pequena comunidade de cristiáns que vive oculta e hostilizada polo inquisidor Inoue. A pesar de que a distancia entre as dúas películas non é tan grande en termos de discurso, a súa recepción por parte da Igrexa Católica foi antagónica. A última tentación de Cristo interpretouse como un desafío ao dogma católico e a toda a doutrina. Acabou censurada e prohibida en varios países, como Turquía, México, Arxentina e Chile. O papa Xoán Paulo II tachouna de “herexe”, e a igrexa ortodoxa grega excomungou a Kazantzakis. ‘Silencio’, pola contra, proxectouse no Vaticano, no Palazzo San Carlo, baixo un crucifixo de tamaño natural que representa só a figura de Cristo, sen a cruz, e a curia encomiou a sensibilidade do cineasta coa misión xesuíta.

A súa última película ata a data é O irlandés, unha historia coa que pretende pechar toda a súa construción mítica do gángster italoamericano e que iniciou en 1973 con Mean Streets. Como en toda a súa filmografía anterior -ás veces de forma velada e outras máis explícita- o protagonista fai un exame de conciencia que o leva a un arrepentimento por todos os pecados cometidos. Desposuído de toda épica, O irlandés fala os últimos días dun matón a soldo. Na residencia de anciáns, confésase e asume as renuncias persoais dunha vida criminal.

A culpa católica define toda a obra de Martin Scorsese, para o que usou gángsters e lembranzas da súa infancia. Porque, segundo o seu criterio, “o cineasta ten a obriga de contar a historia que quere contar, o que implica que hai que saber de que diaños estás a falar”.

Comentarios