Blog | El Ojo Público

A desasosegante vida moderna

"O que era o salón de arriba dunha casa unifamiliar a principios de 1900 foi dividido en sala de estar, dormitorio, baño e cociña. O papel pintado está borrado, as alfombras gastadas e o tapizado dos mobles podería estar máis limpo. Hai moitos libros, un tocadiscos, pilas de rexistros, un televisor de 21 polgadas, e colgan das paredes unhas láminas sen enmarcar do Museo de Arte Moderna de Picasso, Braque e Klee"

ESTE É o apartamento de C.C. Baxter descrito no guión orixinal de Billy Wilder e I.A.L. Diamond, e situado no Upper West Side de Nova York. Antes, e en apenas dous minutos de película, xa coñecemos o outro escenario de O apartamento: a oficina. "Hectáreas de escritorios de aceiro gris, arquivadores de aceiro gris e caras de aceiro gris baixo unha luz indirecta. Unha parede está forrada con cabinas acristalados para o persoal de supervisión. Todo é moi limpo, antiséptico e impersoal. A única figura humana está abastada por un banco de máquinas IBM, e soa de fondo un tecleo rítmico". Con estas dúas breves descricións, Wilder e Diamond sitúannos no universo no que imos vivir as próximas dúas horas, e que os escritores Neil Sinyard e Adrian Turner —autores de Viaxe aos infernos de Sunset Boulevard— resumiron como "a grotesca e monótona vida moderna".

Samuel Wilder —alcumado Billie pola súa nai— naceu en 1906 na Galicia dos Cárpatos, que entón pertencía ao Imperio Austrohúngaro, e hoxe, a Polonia. Traballou como reporteiro en Viena e, posteriormente, trasladouse a Berlín, onde exerceu o pluriemprego. Xornalista de sucesos, axente de prensa dunha banda de jazz, guionista a tempo parcial e, segundo lle contou ao director Volker Schlöndorff para Billy Wilder, que fixeches con 83 anos, gañou a vida como gigoló e bailarín nun "bar de corazóns solitarios"; un eufemismo como outro calquera para referirse a un tugurio de mala morte. Co ascenso do nazismo, en 1934, fuxiu a París, onde asinou o seu primeiro guión, e de alí, a Estados Unidos.

Billy Wilder chegou a ser algo así como a imaxe de marca da Paramount, que competía con Metro Goldwyn Mayer na perspectiva simbólica da América vencedora da II Guerra Mundial. MGM defendía os valores da riqueza material, o impulso de Estados Unidos como superpotencia e o que se chegou a chamar a luxuria honesta, unha maneira de xustificar a ambición desbocada da hexemonía norteamericana na segunda metade do século XX. Paramount, con todo, tiña unha mirada máis europea nas súas entrañas. Nos seus estudos desembarcou, despois do conflito bélico, un grupo de técnicos, artistas e directores que viñan da Ufa alemá. A maioría eran recoñecidos en Europa e atoparon acubillo fácil, algúns mesmo como estrelas. Ernst Lubitsch, Fritz Lang ou Marlene Dietrich protagonizaron os felices anos 20 dun Berlín que competía con París por ser o centro cultural de Europa, e Hollywood recoñeceu enseguida todo aquel talento.

Pero con Billy Wilder foi diferente. Empezou como escritor asalariado, compartindo piso con Peter Lorre, e cunhas dificultades enormes co idioma. Pronto, tivo as súas oportunidades e aproveitounas. En 1945 xa dirixira Perdición e a súa situación cambiara radicalmente dentro do estudo. Volveu a Europa para rodar Death Mill, un documental propagandístico sobre os campos de concentración, que formaba parte do proceso de desnazificación programado polos vencedores. Foi un traballo voluntario, motivado porque a súa nai morrera en Auschwitz. Wilder conta que proxectaban a película para audiencias reducidas, e proporcionaban ao público un papel e un lapis para que expresasen as súas emocións ante aquelas atrocidades. O público marchaba antes de tempo e, na escuridade da sala, roubaba os lapis.

A orixe de O apartamento é difuso, como case todo na historia de Billy Wilder

En 1959, Billy Wilder xa tiña o seu sitio na historia do cinema, dous Oscars —un polo guión de Días sen pegada (1945) e outro pola dirección de O crepúsculo dos deuses (1950)— e o recoñecemento unánime que só teñen os mestres. A orixe de O apartamento é difuso, como case todo na historia de Billy Wilder. Algúns atribúen os créditos ao columnista neoiorquino Sydney Skolsky, quen lle deu a idea. Outros se refiren a un escándalo ocorrido en Hollywood, cando descubriron que o produtor Jennings Land mantiña unha relación con Joan Bennett, e utilizaba o pisiño dun dos seus subordinados para os encontros prohibidos.

Wilder nega todo. Na súa longa charla con Cameron Crowe (Conversacións con Billy Wilder) confesa que era unha idea que lle roldaba na cabeza desde que viu Breve encontro, de David Lean. Naquela película, dous amantes adúlteros manteñen relacións no apartamento dun terceiro. Wilder escribiu no seu caderno: "E que pasa con ese pobre idiota, que ten que meterse na cama aínda quente dos amantes?"

Desde un principio tivo claro que Jack Lemmon ía ser o seu C.C. Baxter. Ofreceullo mentres rodaban Some like it hot. Cando se decatou Marilyn Monroe, tratou de convencelo de que podería ser a ascensorista Fran Kubelik, un papel atractivo e moderno para a época. Kubelik era unha muller que tiña iniciativa, traballadora, cun encanto particular e uns pretendentes sofisticados. Wilder, que non quedara excesivamente contento con Marilyn Monroe en A tentación vive arriba e Some like it hot, nunca a considerou unha boa candidata para o papel —"toda a empresa estaría detrás de ela", dixo—. Shirley Maclaine parecía máis apropiada, e incorporou frases que non estaban no guión ao seu personaxe. Nalgunhas escenas, Wilder facíalle repetir ata que recitase o texto tal e como viña escrito. Noutras, aceptaba as achegas da actriz con total normalidade.

Había certa incomodidade ante unha trama sustentada no adulterio xeralizado, a inmoralidade manifesta do protagonista —o que non lle importan os medios para conseguir un fin— e a representación cómica dun suicidio

O apartamento gañou cinco Oscars; tres deles para Wilder: película, director e guión. A primeira vez na historia que alguén o conseguía. Non foi a súa última gran película —aínda faltan Un, dous, tres (1961) e A vida privada de Sherlock Holmes (1970)—, pero si a que mellor condensa o estilo que caracterizou toda a súa carreira e exerceu unha influencia inabarcable en cineastas posteriores. A crítica recibiu O apartamento cunha certa estrañeza. Por unha banda, había certa incomodidade ante unha trama sustentada no adulterio xeralizado, a inmoralidade manifesta do protagonista —o que non lle importan os medios para conseguir un fin— e a representación cómica dun suicidio. Doutra banda, encomiaba a capacidade de Wilder de converter todo este festín amoral —e abertamente pesimista—, nunha historia de amor alegre e tenra.

Desde un punto de vista simbólico, O apartamento supuxo un cambio no imaxinario popular das corporacións. Ata entón, nas décadas dos anos 40 e 50, as grandes empresas ofrecían posibilidades económicas e de redención dunha América en expansión. Eran a representación optimista da vitoria do capitalismo na súa guerra fría coa Unión Soviética. Pódese ver algo así en Sabrina (Billy Wilder, 1954), onde as Industrias Larrabee transmiten uns valores moi diferentes aos de Consolidated Life, a empresa de seguros na que traballa Baxter. O apartamento iniciou un cambio nesa idea. Desde a súa descrición inicial ata a deserción do protagonista, todo simboliza esa opresión do individuo por unha forza corporativa que non lle permite realizarse como persoa. Non pode ter parellas porque o seu apartamento é un medio para conseguir un ascenso. Non pode nin enfermar polo constante requirimento dos seus superiores de usar o pisiño para os seus encontros. Só renunciando ao traballo pode manter a súa integridade. A disidencia, tanto de Baxter como da ascensorista Kubelik, é un acto de rebeldía.

Billy Wilder achegou, como poucos, unha mirada cínica ao mundo moderno e ás relacións persoais, a través de personaxes ambiguos e de escenarios claustrofóbicos. O seu truco de usar actores cómicos para papeis dramáticos, e actores dramáticos para a comedia, funcionaba á perfección. Algúns diálogos poden recitarse hoxe mesmo sen perder vixencia. "Normalmente cea só?". "Non, adoito cear con Ed Sullivan". Só hai que cambiar Ed Sullivan por Netflix.