O vello e barbado Derby apaga a cafeteira italiana despois de 91 anos. O teito descansará de vapores e conversas a voz excesivamente alta para o tamaño das mesas. Botei corenta anos indo ao Derby, aínda este verán. A ceremonia de visitar Compostela comezaba no aparcardoiro torpe da praza da Galicia; onde estaba o pioneiro do jazz Quiqui Bar, frente ao pioneiro do nacionalismo hotel Compostela. No outro ángulo do equilátero, o Derby.
O meu pai ía ver a súa irmá Charo, a mestra con memoria de balea e zapatos pesados. Sabía todos os santos que correspondían a cada día co seu apelido. Hoxe mencionaría a San Isidro de Córdoba, Santo Antón María Gianelli, San Colmán de Dromore e San Roberto de Newminster, entre outros. Cando o meu pai e ela se xuntaban non falaban unha palabra, cantaban vellas cancións no ancián vascuence.
Os domingos de universitarios Charo convidábame a xantar na casa. Antes de servirme preguntábame a que misa fora. A primeira vez improvisei:
—En Santa María Salomé? A las 11.00? No me suena que haya misa a esa hora.
Era boa persoa e desculpábame que fose "librepensador". Ela sabía todos e cada un dos horarios de templos composteláns. A cambio, eu aprendín algúns. Despois nunca fallaba, pero tampouco souben se ela disimulaba.
O meu templo era o Derby. Sabía quen frecuentara nesa cafetería. O ritual daquela requería comprar unha novela nalgunha libraría da Rúa Nova e ir comezala na mesa que o meu pai decidira aleatoriamente estaba reservada a Valle Inclán. As mesas eran pequenas e verdes coma unha moeda de cinco pesetas abandoada entre a herba. Nelas tomaran café Seoane, Dieste e mesmo Carlos Casares. Daquela pensaba que Casares escribía ben porque eu estaba aprendendo galego. Andados os anos souben que escribía.
O Derby era famoso en Santiago polo trato dos camareiros. Unha vez pregunteille a un de gafas e bigote, co aspecto brando e nostálxico dos viúvos:
—Estas perchas deseñounas Alejandro Finisterre, o galego que inventou o futbolín, non si?
—Pode colgar o seu abrigo nunha delas e dicirme o que vai tomar.
Toda vila ten un café coa función destacada de distraer o tedium romano, a acedia dos primeiros cristiáns, a melancolía renacentista e o spleen do século XIX
A resposta que lle deran ao meu pai cando preguntou pola mesa de Valle Inclán cumpría co mesmo canon de amabilidade. Mesmo non o advertiran de que o escritor non facía tertulia no Derby, senón en El Español.
Toda vila ten un café coa función destacada de distraer o tedium romano, a acedia dos primeiros cristiáns, a melancolía renacentista e o spleen do século XIX. En Ribadeo enconmendábase ao Mediante. Os nadafacentes e rentistas locais botaban o día alí. Sentían o fútbol na radio, intercambiaban novelas eróticas por baixo das mesas —as lápidas que se lle estragaban a Pablo, o marmorista— ou discutían se sería bioloxicamente posible que existisen os centauros, pola lonxitude que debería ter a columna vertebral e a tensión a soportar.
O dramaturgo Daniel Cortezón era mancebo dunha farmacia, onde leu os tres mil volumes da biblioteca local de garda en garda. Cando remataba a quenda, pasaba polo Mediante. Sintonizaban a BBC e, como Danielín era espilido, facía a tradución do inglés ao dialecto asturiano do galego que se fala na vila.
No verán da mocidade cadraba na terraza a Leopoldo Calvo Sotelo e, unhas mesas máis aló, ao maquis O Piloto, tan bruto como imprudente, que fanfarroneaba dos billetes que lle incautara a algún fascista da zona. Uns anos antes, en xullo de 1936, o monárquico José Calvo Sotelo fora sacado da casa para amencer no depósito de cadáveres.
Leo en ‘A fronte da arte’ (Laiovento) de Carlos Valcárcel que Luis Seoane escribía nos anos 30 sobre o tío de Leopoldo e ministro de Facenda nos, o tudense José Calvo Sotelo:
—No regatea ninguna carretera, ninguna obra hidráulica, ningún ferrocarril. Es como un hijo de rico que derrocha los cuartos de papá, el Julio Verne de la Hacienda.
Saudaron a fábrica como Curros Enríquez saudaba ao tren: "A máquena é o Cristo moderno"
Pecha o Derby e pecha boa parte da Mariña tras a fábrica de aluminio que lle serve de base sen remedialo un Calvo Sotelo. Felipe VI esforzouse para que os nobres manasen ríos de leite e mel para a sede dos pobres. O seu pai inaugurou a factoría de San Cibrao en outubro de 1980. Os mariñeiros e labregos cantaron daquela o himno do porvir, que soa "paradisíaco" segundo Apollinaire. Saudaron a fábrica como Curros Enríquez saudaba ao tren: "A máquena é o Cristo moderno".
Unha multinacional noncrea factorías en quince días. Planifica con anos de antelación, monta, explota e, cando lle sae máis caro renovar que manter, pecha. Daquela retoma o ciclo onde lle renda máis. Non decide desmontar en quince días, dedica anos. Os liberais explícanolo con condescencia: "É o mercado, amigos". Os políticos cheiran con precisión cando unha industria vai marchar, Subvencionan ata última hora para evitarse o enfado dos traballadores. Estes calan mentres corren os cartos.
Agora virán os relatores coas cámaras de cinema, convencidos de que a treboada se formou para que eles gañasen un certame independente. Carlos Bernárdez define no seu ensaio sobre ‘a arte galega no contexto europeo dos anos 30’ a percepción que os artistas tiñan antes da Guerra Civil sobre Galicia, unha visión "exótica". Cita a Rafael Dieste no argumento de que, para eles, "o auténtico da temática galega non residía na representación dun boi ou un meniño labrego, senón na percepción fonda, en velos por primeira vez". Penso no Novo Cinema Galego, ese xeito urbano, afastado e cándido de amosarnos durante 13 minutos a caída dunha árbore ou o dramático parto dunha vaca. O público aplaude fascinado. Deduzo que xa ninguén nace no campo galego. Ningún espectador se deixaría marabillar nun cinema con 13 minutos dun actor montando un rooter.
Os traballadores da factoría de San Cibrao len en voz alta a Isaac Xubín en ‘Xenealoxía dun intruso’ (Galaxia): "Ou convirto esta paisaxe nun campo de batalla ou mañá non serei máis que propaganda". Queiman neumáticos na Ponte dos Santos, na fronteira ultima do noso país cara a Europa, coa fin de que os camións non os usen para marchar cos seus empregos. O lume alivia o frío do mercado.
Nunca regresará unha factoría desa dimensión á Mariña. "Nunca non é un adverbio de tempo, senón unha verdade que doe", sentenza Carlos da Aira. Tras a clausura os gobernantes pedirán sensatez e moderación, dúas actitudes reaccionarias; outros nomes da resignación.
Un cadáver é o máis honesto que podemos chegar a ser
Pecha o Derby, pecha Alcoa e pechan os Estados Unidos. Os imperios tamén fan a conta atrás, agora están contando cos dedos da man. Xa nolo advirte Xubín: "Non hai procesos reversibles, nada acontece así na natureza". Un cadáver é o máis honesto que podemos chegar a ser. Mesmo acusado de pagar cun billete falso de 20 dólares e tras soportar oito minutos un xeonllo de chumbo esmagando o pescozo, un cadáver é sincero. Un home vale o que o seu cadáver. O cadáver dun afroamericano vale máis en España ca o cadáver dun romanés, dun xitano ou dun árabe, mais que o dun africano afundido nuna praia de Ceuta porque as balas de goma non flotan. Hai unha estética na hipnose coa que nos convence todo o norteamericano.
O meu grafiteiro favorito, un anónimo de Lugo, sabe que o lendario sobrevive á desaparición e escribe na entrada a un garaxe: Tengo el diente roto de Mikel Erentxun. O único dente que lle rompeu ao cantante vasco, non hai imitación.
Os grafitis son unha estratexia de regreso cando se pintan nos vagóns do tren, son migas que deita Polgariño para trazarse a estrada de volta. San Cibrao debería volver conxugar tempos verbais de futuro.
