A novela de Portomeñe é a escusa para sentar con el e falar tamén de política. Da de antes e da de agora, que pouco se parecen.
Nuns días cumpre 84 anos. O certo é que tardou moito en meterse no mundo da novela, non?
Tardei unha barbaridade e nin sequera me metín eu, meteume o coronavirus.
Por que?
Por aburrimento. Durante o confinamento penseina e, ao coñecer un pouco a historia, sobre todo a da área na que nacín, concentrei os meus recordos e espelinos durante uns 30 días, que foi o que me levou escribila. Non é que me sinta orgulloso dela nin que teña vocación de literato, porque tiven outro tipo de vocacións, esencialmente a de avogado, pero a literatura foi un refuxio neses días nos que a mente vagaba buscando que facer e en que entreterse, buscando mundos distintos ao que implicaba estar pechado na casa.
Pero unha novela histórica como 'Brianda de Moás' require moita documentación previa.
Eu sempre fun afeccionado á historia e non necesitei moito esforzo para consultar libros. Esencialmente usei un, o de Sánchez Albornoz, para lembrar batallas que libraron os reis asturianos, aos que Carlomagno e toda Europa chamaban entón reis do Reino de Galicia, porque Asturias estaba comprendida na demarcación da Galicia romana, cuxa capital era Lugo. Lugo ciudad ilustre de densa historia! Isto en El Progreso farame moita graza que saia [ri].
De feito, o lector lucense estará moi familiarizado cos escenarios que aparecen na novela.
Evidentemente. No meu lugar eu oín aos máis vellos denominacións que eles xa oíran aos seus antepasados e que non se sabe de onde veñen, probablemente da señora de Moás esa que describo, que ao final dos seus días repartiu a súa cuantiosa herdanza entre os seus servidores. É posible que aí teñamos que buscar a orixe das propiedades individualizadas actuais e os seus nomes.
Que hai de real na historia?
Ten moito de real. O lugar de Portomeñe, na esquerda do Miño, no Saviñao. Hoxe está asolagado polas augas fondas e escuras do encoro de Belesar, pero en 2010 foi baleirado e permitiunos volver visitar o lugar aos que levamos o apelido Portomeñe; e foi algo moi emotivo. Tamén é real o monte Faro e a súa capela; ou o mosteiro da novela, que aínda que está pouco documentado e desapareceu hai moitos anos está constatado que existía e aínda queda unha das paredes. E tamén é real o señorío de Moás.
E os personaxes?
Brianda é unha invención miña. Como o bispo Egas, a familia do bispo ou o propio relator. Todo iso é invención miña e está contado en forma de crónica medieval, case sen diálogo. Pero eu sempre penso que ese esforzo que a imaxinación propicia puido existir. Co nome de Brianda de Moás, ou con outro calquera, puido pasearse por aqueles dominios e exercer alí o señorío unha muller como esa.
Ten outras historias xa en mente?
Agora que empecei mellor seguir, non? [ri] Teño pensada outra que vai comezar a finais do século XIII ata o XV, porque despois dos Reis Católicos está todo moi historiado.
E nunca pensou en escribir unhas memorias? Coa vida que levou, serían moi suculentas.
O meu libro ‘Testigo y parte’ [Hércules de Ediciones, 2014] son, parcialmente, memorias, porque eu fun testemuña dos acontecementos que se narran e tamén parte como responsable da administración, aínda que compartín protagonismo con infinidade de persoas que tiveron moito máis ca min. E cando un escribe de si mesmo en realidade escribe memorias, non hai forma de evadir o propio subxectivismo.
Pero hoxe, con máis perspectiva, igual o ve diferente que daquela.
É certo, pero eu hoxe repetiría non os mesmos erros, que tamén os cometín, pero si as mesmas accións que deseñei e executei na política. E quizais o faría mellor porque tería máis experiencia. As miñas dedicacións políticas foron a cultura e o invento do Xacobeo.
E habería moito nunhas memorias de Portomeñe que non se puidese contar nunca?
Ben, de min podería contar practicamente todo [ri]. Pero doutras persoas, evidentemente, non estaría autorizado a publicar determinados lances e eventos que pertencían máis ao campo da intimidade e que apenas influíron na dinámica de Galicia.
Que momentos especialmente malos lembra da súa etapa política?
Para min un momento frustrante foi cando inicialmente deseñei o Xacobeo e me empezaron a dicir que vendía fume. E tamén foi duro cando me fixen cargo de Educación e atopei un país que estaba moitos enteiros por baixo da media nacional en escolarización. Había déficit de oferta escolar, sobre todo en educación especial, e os profesores estaban mal pagados, unha eiva de todo Occidente. Pero a maiores atopeime coa complexidade engadida dunha protesta moi activa dos propios profesores, que me explicaron que antes era moi difícil protestar porque Madrid e o ministerio estaban moi lonxe e fretar autobuses non era moi operativo; pero a Santiago chegaban fácil desde calquera recuncho de Galicia! Así que, en consecuencia, pasei momentos difíciles. En política sempre os hai porque gobernar é tremendamente difícil. Eu cando lle oín a Zapatero dicir que gobernar España era fácil quedei absolutamente pasmado.
Segue de preto a política?
Sígoa a nivel de xornal, amizades, comentarios con compañeiros e con algúns que aínda se atreven a pedirme algún consello.
Pídenlle consellos?
Si. Non son proclive a dalos, senón que penso que quen ten a responsabilidade debe exercela. E se en algo lle podemos valer aos demais, cando me preguntan, dou o consello oportuno. Pero hoxe o que está na responsabilidade sabe máis que os que xa non estamos dentro. Estivemos, non estamos.
Que diferenza a política de antes da de agora?
Eu creo que a política de antes era, non quero dicir máis responsable para non inxuriar os actuais, pero enormemente máis respectuosa, iso si que o digo con contundencia. Eu fun portavoz e, polo tanto, encargado de apalear os contrarios cando mo permitían, e condenado tamén a soportar os adversarios. Recibín paus e devolvín algún cando me deixaron, pero todos o faciamos con respecto, sen descualificar persoalmente, tirando por elevación ao falar de ideas e solucións… Esa é a gran diferenza. Tamén é certo que daquela estaba todo sin facer na autonomía. Eu fun redactor dun anteproxecto de estatuto onde había 16 persoas de 8 partidos e acordamos a maior parte por unanimidade, algo que hoxe sería imposible. E tamén saíu por unanimidade a lei de patrimonio cultural, a de protección dos camiños, o plan Xacobeo ou a lei de normalización lingüística, que non era miña senón do magnífico deputado e amigo Camilo Nogueira, ao que este país debe moito. Esa é a diferenza: o respecto e amizade que había daquela.
E no Parlamento? Sempre se di que no da súa época había máis nivel.
No Parlamento sempre houbo distintos niveis e esta resposta non é escapismo. Agora hai magníficos parlamentarios, pero naquel entón había máis magníficos parlamentarios que agora.
Que políticos lle gustaban especialmente da súa época?
Home, estaría obrigado a dicir que don Manuel Fraga [ri].
E ademais?
Juan Fernández, que ideou Galicia Calidade, un dos dous grandes inventos que quedaron da época de Fraga xunto co Xacobeo. E facíame graza un político novo que chegou a secretario xeral da consellería de Romay Beccaría e que formaba parte do consello de administración da sociedade do Xacobeo, integrado por altos cargos de todas as consellerías. Era Alberto Núñez Feijóo, que xa naquel momento se significaba con observacións moi atinadas. Apuntaba maneiras.
E dos de agora?
Pois acabo de citar un. E engado que teño moi boa relación e magnífico concepto, sen prexuízo doutros, do actual conselleiro de Educación, Cultura e Universidades, Román Rodríguez. E non distingamos máis, que senón algún móntame en cólera! [ri]
Parécense Fraga e Feijóo?
Non, en absoluto.
Pois Feijóo di que cada vez se parece máis a Fraga. Aínda que semella non ter tan mal xenio como o de Vilalba, non cre?
Ese é un mero detalle sen maior relevancia que non define a personalidade. Fraga era como era, non o vou describir. Foi o meu xefe e todos os respectos para el. Feijóo para min é a intelixencia, o pragmatismo e a cordialidade, ten unha cercanía que é o que lle faltaba a Fraga. Pero os dous parécense en que son galeguistas convencidos; pero dos sanos, dos que eu intentei aprender sempre, non dos que predican separatismo, autarquía, autosuficiencia e imposición lingüística.
O que si parece certo é que os conselleiros da súa época eran máis políticos e os de hoxe son máis técnicos. Tiñan máis poder entón, con Fraga, que agora?
Teño que recoñecer que Fraga nos deixaba liberdade, amplísima liberdade. Hoxe non estou no interior da Xunta e non me podo pronunciar ao respecto.
Considérase o pai do Xacobeo?
Eu fun o que resucitou o Camiño de Santiago, iso non se pode negar. Dixérono todos os medios e dio a sociedade galega.
E agora, coa pandemia, que sentiu ao ver como o Camiño se baleiraba de peregrinos?
Naturalmente pena e tristeza. E xa non só polo Camiño, senón porque o coronavirus rompeu os nosos hábitos sociais. Esta sociedade tardará anos en recuperar aquela convivencia, cercanía, apertas, saúdos, aquelas festas de familias e amigos onde nos viamos... Tardaremos anos en recuperar todo isto, un dos froitos desgrazados da pandemia, como o é a ausencia do Camiño. E menos mal que, en certa medida, se está recuperando un pouco! Pero será difícil que chegue ao cénit que nós pensabamos e soñabamos para 2021, cando o Xacobeo ía ser a eclosión total. O Camiño resucitouse para o Xaocobeo 1993, cando foi a primeira eclosión, e logo seguiu medrando ano a ano. Pensei que no 2021 viría esa explosión definitiva, a maior de todas, e aínda manteño a esperanza de que atopemos a vacina e a xente perda o medo e volva percorrer un Camiño que, desde logo, a ninguén deixa indiferente.
Haberá que agardar a 2027 ou ampliar o do ano que vén a 2022, como se empeza a barallar.
Iso será algo que a Xunta e a Igrexa probablemente exploren.
É o Camiño a mellor industria de Galicia?
Ao meu criterio, deica este momento si que o foi. O Camiño, especialmente a vía francesa, que é a de maior tradición, atravesa os lugares que eran dos máis deprimidos de Galicia: cando non pechaba un comercio pechaba unha taberna, perdían moita poboación e soportaban a crise de forma estoica cunha economía de supervivencia. Pero despois de vir o Camiño... Ver entón aquel Portomarín ou aquel Palas de Rei e velos hoxe! O Xacobeo non só xerou presenza turística, senón que lle deu un nome a Galicia e a puxo no mapa de Europa e do mundo. Hoxe hai máis de 8.000 títulos escritos sobre o Camiño e iso, amigo, significa algo.
Vostede tamén foi redactor do anteproxecto do Estatuto de Autonomía. Cre que segue vixente ou tocaría modernizalo?
O Estatuto ten virtualidade suficiente aplicando integramente o seu espírito. Ás leis non hai que lerlles a letra, hai que lerlles o espírito, saber o que pretenden. O Estatuto ten vixencia sobrada para a gobernación de Galicia, sabendo que Galicia pertence a unha organización que é España. E falar de que Galicia non pertence a España é descoñecer a historia.
Vostede foi avogado toda a vida. Segue exercendo algo?
É curioso que eu teño tres fillos e os tres son avogados, dúas netas avogadas e vívenme dous irmáns que tamén son avogados, así que na familia abondamos! Un dos fillos, letrado da Xunta, montou un despacho e díxome: o teu apelido atrae, a xente vén por ti e eu xa traballo. Pero despois fíxome traballar a min! [ri] Ben, en realidade traballar daquela maneira: vou por alí cando me parece e dou un consello se mo piden. E listo.
Que lle queda entón por facer a Víctor Vázquez Portomeñe?
Pois gozar da vida que me quede ao lado da miña familia e nada máis.
