A RESERVA INDIA, para unha serie de televisión, estaría guionizada sobre a concesión dunhas licenzas de casino a cambio de esquecer o pasado e renunciar ao futuro. Habería que poñer algúns asasinatos aínda que, como diría o Che Guevara, hoxe todo ten un ton menos dramático porque somos máis maduros, pero o feito repítese. O concepto de reserva india está no fondo e no título dun libro de Jorge Linheira no que se repasan case 40 anos de políticas culturais en Galicia. La cultura como reserva india (Libros.com) fala de políticas culturais e non de cultura, porque aínda que unhas e outra dependan mutuamente non se constrúen cos mesmos elementos. A cultura pódese facer de moitas maneiras. En políticas culturais existen dous modelos principais: facelas ou non facelas. En Galicia o segundo tivo moito máis éxito que o primeiro.
Se a cultura galega fose unha serie de televisión propia precisaría moitas analepses —que si, ‘flashbacks’—. Sería necesario permanentemente volver atrás para non perder a orixe do asunto e a distancia que garda co actual presente. Agora estariamos nese final adiantado no que unha época remata: a cultura autonómica. Para dicilo mellor, toca á súa fin a cultura da Galicia autonómica, unha que cumpriu bastante ben cos seus cometidos ornamentais, pero que foi incapaz de mover os marcos impostos. A cultura non pode ter vocación de autonomía porque, desde a visión romántica para acá a cultura, só pode ser independente.
Nunha analepse habería que explicar que a vocación dunha cultura é ser completa e representativa. De ser e estar. De ser aquí e estar aquí, calquera que sexa o aquí. Esa intención non desaparece, o que cambia é o método con que as políticas culturais poden domesticala. Acabada a ditadura, a cultura galega aspiraba a conseguir a mesma soberanía que calquera cultura completa ten. A soberanía de non render contas, de non ter que parecerse a nada, de ser por si mesma e de que esa maneira de ser representase o que un país quería. Pero a realidade, a falta de ambición ou o medo a ser o que somos reduciron todo e a idea que se foi impoñendo deixou a cultura galega nunha plataforma inferior á das culturas que a rodean: a de ser unha cultura bonsai, que pode ter de todo pero sen tamaño. Unha cultura de portas para dentro, de andar por casa ou de levar a unha exposición. Podería ser algo atrevida, pero tiña que resultar inofensiva.
A idea xeral do asunto, máis planificado que azaroso, era que a cultura galega estaba moi ben, pero non debía extralimitarse. E o primeiro síntoma que debemos entender naquela altura foi que en canto se puxeron en marcha as primeiras institucións culturais galegas tamén se debuxaron os primeiros límites. E os marcos estaban sempre moi cerca. Asomaba de fondo a idea de que non había que excederse coa cultura propia. Que a que había, para ser galega, estaba moi ben. Literalmente.
As políticas culturais galegas deron en ser máis táctica que estratexia. Deron en estar máis preocupadas pola programación de eventos que polo establecemento de dinámicas. Con ser moi limitada, aínda se volveu peor: nas programacións os importantes son os de fóra.
Esa falta de ambición das políticas culturais galegas tiña un sentido último: manter unha cultura nos nas estremas da súa reserva india: controlada, nos límites da subsistencia e coa imposibilidade de enfrontarse en pé de igualdade coas culturas que concorren na súa mesma contorna. O modelo era limitado pero sucede que o que non mellora tende a empeorar e esa cultura moi institucionalizada, con comportamentos moi conservadores, entrou no paradoxo definitivo: aceptaba moitísimas limitacións por medo a que dixeran que non era unha cultura homologable. O que estaba sucedendo, de facto, era que a cultura galega non estaba sendo aceptada como tal por quen debía promovela.
En certa altura desta historia, e teremos que volver ao ‘flashback’, alguén deu en pensar que o modelo de cultura autonómica, por máis limitado que fose, era excesivo. Pasando 2009 foi. Máis que excesivo, o que se pensou é que era innecesario. Máis que derrubar os edificios, usouse a estratexia —neste caso, si— de ir deixando caer cada unha das institucións que poderían asumir o protagonismo desa cultura galega autonómica, do Centro Dramático Galego ata o Centro Galego de Arte Contemporánea. Hai máis, o CGAI por exemplo, e teriamos aínda máis fácil facer un mapa con todas aquelas que non se puxeron en marcha. Á lista de institucións limitadas operativamente quizais habería que incorporar a Corporación de Radiotelevisión de Galicia porque, no fondo, non hai nada máis cultural que a televisión.
O libro de Linheira debuxa un panorama de limitacións que, en certo sentido, podería corresponderse con outra imaxe da cultura bonsai. Os ‘pés de loto’ era esa práctica chinesa de vendar as extremidades das nenas para que non medrasen. Unha práctica que impedía que ósos chegasen a crecer e a endurecerse. Para quedar máis fermosos, era a desculpa.
A batalla que as políticas culturais galegas non deron foi a dos públicos. Esas batallas non se poden dar sen estratexia e en Galicia esa estratexia non se quixo ter. Mantivose á cultura galega fortemente vendada como se fose feble, cando en realidade estaba pexada. Non chamar polo público e, pasado o tempo, dicir que non hai público. Pero aínda hai unha demostración máis, moi simbólica, deste fin de etapa dunha cultura con pouca autoestima colectiva: esta semana retiraron o ‘Diario cultural’ da Radio Galega, despois de case trinta anos sendo o espazo xornalístico máis vencellado á cultura de Galicia. Coa desaparición do espazo que dirixía Ana Romaní cae a última pedra dun edificio que foi vendado para que non medrase. Para que non fose. Para que non poidamos ser.
