A pandemia de coronavirus puxo sobre a mesa o problema da desinformación, que despregou un sinnúmero de bulos acerca de supostas curas milagrosas, teorías conspirativas sobre a orixe da enfermidade ou falsidades sobre as medidas de confinamento ou desescalada.
Agora ben, ¿que busca quen xera un contido desinformativo e como consegue que sexa asumido como crible por outros usuarios? Moitos investigadores e institucións estudaron o tema nos últimos meses.
Os creadores de bulos queren desinformar por diferentes razóns, segundo o profesor de Ciencias da Información na Universitat Oberta de Catalunya (UOC) Alexandre López-Borrull, especialista no estudo da desinformación.
Por unha banda, están quen queren sacar un rendemento económico (atraendo visitas a un sitio web), os que buscan un proveito ideolóxico (difundir unha visión política ou estigmatizar a un grupo social), os conspiranoicos e os que aspiran a lograr un impacto viral, que se toman a difusión dun bulo como un reto.
"ás veces xúntanse persoas con boa intención, que pensan que algún deses contidos é válido. O principal problema dunha infodemia como a actual é que, se desconfiamos de todo, atender á información que nos leve a tomar decisións correctas é máis difícil", explica López-Borrull.
Para a investigadora do Barcelona Centre for International Affairs (CIDOB), Carme Colomina, durante esta crise sanitaria detectouse non só un aumento da desinformación, senón unha "diversificación da súa orixe".
"Das teorías conspirativas que falan de supostos orixes dos virus e de obxectivos geoestratégicos, aos que pretenden crear alarma social, ata as 'canalladas 2.0' ou os que queren estigmatizar comunidades ou alimentar discursos xenófobos", enumera a investigadora.
Un estudo do Instituto Reuters da Universidade de Oxford revela que, para os españois, as principais fontes de información falsa ou enganosa sobre o coronavirus son os políticos (43 %), seguidos polos medios (36%) e o Goberno (34%), con porcentaxes superiores que nos outros cinco países enquisados (Reino Unido, Estados Unidos, Alemaña, Arxentina e Corea do Sur).
Para Colomina, este dato demostra que a desinformación que máis se compartiu durante esta pandemia é a que transita "de arriba cara abaixo". "Non é unha desinformación que parte de bulos nacidos na sociedade, senón que vén de axentes políticos", explicou.
SESGOS COGNITIVOS, ALIADOS DA DESINFORMACIÓN
As noticias falsas contan cun aliado no receptor: os sesgos cognitivos, un concepto psicolóxico que define os procesos mentais que permiten facer deducións ás persoas cun menor esforzo, pero que nalgunhas circunstancias poden dar lugar a conclusións erróneas ou xuízos inexactos.
Un deles é "o rumbo de confirmación", que leva a unha persoa a dar por certo aquilo que concuerda coas súas crenzas previas.
"Cando les algo que confirma as túas crenzas aumenta a dopamina, que se segrega en situacións de pracer", asegura o catedrático en Xornalismo da Universidade Carlos III de Madrid Carlos Elías, responsable da Cátedra europea Jean Monnet Unión Europea, Desinformación e Fake News.
Tamén existe o "rumbo partidista", que provoca maior tolerancia aos erros do partido político, relixión ou ideoloxía do que o lector é afín. "As contradicións do teu líder perdóalas máis", engade Elías.
Este tipo de prexuízos á hora de xulgar a información multiplícanse grazas a un dos efectos da comunicación a través de internet: as "cámaras de resonancia", espazos nos que só recibes información acorde ás túas opinións.
"Antes, se estabas en contra das vacinas, podías non atopar a ninguén que pensase como ti. Agora, pódelo atopar por internet. Isto é novo e fai que os sesgos de confirmación sexan cada vez máis fortes", recorda Elías.
O GANCHO: ISTO NON CHO CONTARÁN NOS MEDIOS
Moitos dos contidos desinformativos que circularon durante a pandemia pechaban coa frase Isto non cho contarán nos medios, que apela á desconfianza do receptor respecto do labor dos medios informativos.
Aínda estando entre os cidadáns que máis utilizan os medios de comunicación para informarse sobre o novo coronavirus, os españois son dos que máis desconfían nos medios: un 23 % non confían neles, só superados polos estadounidenses (26 %), segundo a enquisa do Instituto Reuters.
"Ante a falta de certezas hai moitos cidadáns que cren que aquela información que non chega pola vía oficial é máis crible", explica Colomina.
Unha tendencia na que, segundo Carlos Elías, España ten o inconveniente engadido de haber pasado fai non tanto por unha ditadura (a de Franco, entre 1939 e 1975).
"A xente que viviu nunha ditadura non cre nas fontes oficiais, busca outro tipo de información. A confianza nas institucións e nos medios é menor se se provén dun pasado ditatorial", explica.
¿CÓMO PROTEXERSE ANTE OS BULOS?
Se a vacina é o antídoto que se espera contra o coronavirus, ¿cal pode ser o remedio contra a infodemia? Para López-Borrull, o papel das organizacións que verifican información é "moi importante".
"Recuperaron a idea de que o xornalismo é verificar e explicar, e son máis importantes que nunca", afirma.
No entanto, segundo Carlos Elías, os organismos de verificación teñen "moitas dificultades" nunha sociedade democrática, xa que a súa actividade pode "derivar en censura" e ser cuestionada por parcialidad ideolóxica.
"Nós, na cátedra estamos a expor un sistema de algoritmos estatísticos para decidir que noticias verifícanse, e que non seleccione os temas un xornalista que pode ter o seu rumbo. O problema disto é que os xornalistas perden influencia, pero a verificación gaña en neutralidade", detalla.
Todos os investigadores consultados coinciden na importancia da formación da cidadanía na lectura dos medios de comunicación ou "alfabetización mediática".
"é moi importante que haxa formación sobre como se consomen os medios e como detectar se algo é un bulo ou non: se saen fontes con nomes e apelidos, que se poidan rastrexar por internet. Que as persoas teñan esa formación igual que a teñen para a súa alimentación", considera Carlos Elías.
"Todo pasa pola formación, por educar na lectura crítica da información que consumimos", sentenza Colomina, para quen esta crise vai ter un efecto positivo: recuperar a valoración social do coñecemento dos expertos.
"Esta crise devólvenos a necesidade de coñecemento científico", conclúe.
