Desde o seu retrato, Concepción Arenal mira firme cara a unha liña que traspasa o marco. Mira cara ao horizonte, cara ao futuro. Pero esa mirada mostra unha sombra de aflición. É a mirada de quen emprendeu unha loita en solitario en defensa daqueles a quen ninguén defendía, que probou os desgustos de confrontar a súa extraordinaria sensibilidade humana contra un poder político movido por patróns partidistas, no medio dunha España convulsa que arrastraba un atraso secular.
O 31 de xaneiro cumpríronse 200 anos do nacemento en Ferrol de Concepción Arenal. A súa voz escóitase xa desde dous séculos de distancia, pero aínda lle fala ao presente. A traxedia da pobreza e as contradicións da beneficencia; o dano dun sistema penal punitivo e non reparador; os dereitos das xentes, incluso dos escravos; a igualdade da muller e o home. Asuntos universais que abordou en primeira persoa, espíndoos mediante o pensamento pero, ao mesmo tempo, implicándose activamente na súa resolución. Foi primeiro fundadora da rama feminina das Conferencias de San Vicente de Paúl e visitadora do pobre. Logo, dos reclusos. En ambos os casos, a súa posición foi a de reivindicar a dignidade da persoa e denunciar as falencias dun sistema deshumanizado que se limita a envorcar en exclusiva a responsabilidade da súa sorte sobre quen a padece, indiferente a calquera posibilidade de reparala. Non serían críticas ben recibidas. "Era eu unha roda que non engranaba con ningunha outra da maquinaria penal, e debía suprimirse", dirá tras o seu cesamento como inspectora de prisións apenas tras un ano no cargo, que exercera principalmente na Coruña.
Para alcanzar estes postos, Arenal tivo que superar os desafíos impostos pola súa condición de muller. As trabas ao seu anhelo de saber e de ser útil desde o coñecemento constatounas en Madrid, onde tivo que travestirse para asistir como oínte á facultade de Dereito. No entanto, a lei deixaba á dirección universitaria a potestade de matricular a unha muller. Probar os seus coñecementos nun exame permitiulle formar parte da clase desde 1842 a 1845, aínda que, iso si, apartada. A mesma técnica empregouna para participar en faladoiros públicos, onde curtiu a súa habilidade persuasiva desde os ideais liberais que levaba no sangue -o seu pai, militar, sufriu prisión por oporse ao absolutismo de Fernando VII-.
Arenal colaborou, sen firma, no xornal La Iberia, fundado en 1854 á calor da liberdade de prensa do goberno liberal. Tras publicar textos de fondo, suplantou o seu marido, o avogado Fernando García Carrasco, cando a tuberculose fixo madeixa nel, levándose a súa vida en 1857. Pese ao recoñecemento dos seus escritos, a obrigación de identificar ao autor nos artigos doutrinais provocou a súa saída e unha intensa decepción.
Non sería a última vez que tivo que recorrer a parentes masculinos para obter recoñecemento. En 1860, converteríase na primeira muller premiada pola Academia de Ciencias Morais e Políticas cunha monografía sobre beneficencia, filantropía e caridade que presentou baixo o nome do seu fillo de 10 anos. Foi a súa lexitimación como pensadora.
A súa renuncia a afiliacións políticas, a súa insobornable espírito crítico e a súa profesión dos valores cristiáns relegaríana a un recoñecemento incompleto
Muller feita a si mesma, Arenal só militaba no saber e a moral. A súa renuncia a afiliacións políticas, o seu insobornable espírito crítico e a súa profesión dos valores cristiáns –a tensión entre o rexeitamento relixioso dos liberais e a intransigencia reaccionaria da Igrexa sería un dos seus tormentos– relegaríana a un espazo moitas veces marxinal, a un recoñecemento incompleto. O aprecio ás súas ideas era maior en Europa.
Arenal buscaba a comprensión da realidade mediante unha investigación exhaustiva, pioneira no uso de métodos científicos na análise sociolóxica, para perseguir un progreso utópico capaz de emendar as deformidades da sociedade española. Influída así mesmo polo seu achegamento á Institución Libre de Ensino, concluíu que a educación era a pedra angular para a elevación moral e intelectual do país –por entón cun altísimo grao de analfabetismo– e, en consecuencia, para resolver as súas inxustizas e inequidades.
Aquí é onde se enmarca unha das súas posturas máis revolucionarias: esta acción didáctica debía outorgar protagonismo á muller, cuxa formación era incluso máis importante que a do home debido á súa ascendencia sobre o fogar. Arenal entendía que, xa que o dereito penal era idéntico para ambos os sexos, o dereito civil debía facer o mesmo. Plenitude de dereitos. Autoridade como estudiosa. O seu exemplo era a mellor reivindicación. "É un erro grave e dos máis prexudiciais, inculcar á muller que a súa misión única é a de esposa e nai [...]. O primeiro que necesita a muller é afirmar a súa personalidade, independentemente do seu estado, e persuadirse de que, solteira, casada ou viúva, ten dereitos que cumprir, dereitos que reclamar, dignidade que non depende de ninguén, un traballo que realizar e idea de que é cousa seria, grave, a vida e que se a toma como un xogo, ela será indefectiblemente un xoguete", escribiría en 1892, un ano antes da súa morte en Vigo. Hai matices que pertencen ao século XIX, como a súa convicción de que a superioridade das mulleres facíaas máis aptas para a caridade ou o sacerdocio –outra mostra da súa liberdade de conciencia fronte ás dogmas–, aínda que non tanto para xuíza, militar ou política. Pero non menos certo é que a súa visión destas funcións parece vinculalas cunha crueldade ou unha corrupción que consideraba impropia delas.
Unha recente biografía de Concepción Arenal asegura que nunca vestiu corpiño. Non podía toleralo.
