O DESOVE DO salmón no río Ulla era un deses temas sobre os que Valle Inclán ignoraba todo, pero aparentaba ser experto. Unha tarde chuviosa de novembro o escritor contaba na súa tertulia do Derby compostelán o xeito no que a femia dese peixe vence correntes, sortea ramas e derrota rochas para achegarse ao paritorio. No grupo de tertulianos había un veterinario que non cansaba de matizar, apreciar e rectificar o proceso que detallaba Valle. Houbo un momento en que o dramaturgo decidiu concluír aquel terceiro acto da súa representación. Agarrou unha cadeira e lanzouna contra o veterinario ao berro de "¡Le voy a dar unha patada en el mismísimo coño!". Ese grito serviulle de despedida do escenario.
A anécdota lina en Conversas con Paco del Riego, o libro que o xornalista Perfecto Conde vén de publicar en Xerais. O periodista da Pontenova gravou un diálogo longo con Del Riego en 2008. Conde desminte no prólogo o ruxe ruxe de que o entrevistado lle esixira que non se publicase antes da súa morte —que acontecería dous anos máis tarde—. Aclara que "en ningún momento Fernández del Riego me suxeriu, e menos aínda me impuxo, limitación ningunha que puidese condicionar a publicación das conversas".
A seguir, confesa que non tivo "a vista moi perspicaz nin a sensibilidade moi aguda» para decatarse «a tempo de que Del Riego" lle deixara "un testamento cultural e político". A excusa impropia dun periodista, polo que eu sospeito que ten máis que ver con que moitos aludidos estaban vivos.
Para avaliar a importancia de ter publicado o libro hai unha década debe terse en conta que Del Riego coñeceu non soamente a Valle Inclán, senón a toda creador sobresaínte no galeguismo do século XX. Mesmo achega unha visión sorprendente dos lendarios Seis poemas galegos de García Lorca. "Eu vinlle a Lorca un caderniño en que tiña todo anotado. Aínda que non sabía galego como se utilizaba normalmente no país, puiden observar que tiña certa noción e que escribía nun galego normativizado", asegura. Desminte, daquela, unha das grandes teorías conspiratorias que garanten que foran Guerra da Cal ou Blanco Amor quen traduciran versos como "Chove en Santiago/ meu doce amor./ Camelia branca do ar/ brila entebrecido o sol".
Conversas con Paco del Riego, funciona como unhas memorias dun home ao que lle cabía Galicia na cabeza
Perfecto Conde acerta coas preguntas, pero non se molesta en afondar nelas. Hai unha chea de fíos suxerentes que Del Riego abre e quedan sen desenvolver. A maiores, o xornalista abstívose de editar a entrevista. Supoño que por conservar a frescura. A consecuencia é que Don Paco propón un tema e ambos os dous saltan a outro coma dous salmóns fértiles e, pasadas demasiadas páxinas, volven tratalo.
A pesar da cantidade de corredoiras nas que se meten e abandonan, Conversas con Paco del Riego, funciona como unhas memorias dun home ao que lle cabía Galicia na cabeza. O entrevistado emite revelacións sen contrastar, lembranzas incertas e apreciacións subxectivas que resultan interesadas, taimadas e autoxustificativas, pero o conxunto do discurso é verosímil. O oficinista cultural de Lourenzá asumira xa en 2008 que nunca escribiría as súas memorias. Cargaba con 95 anos, unha cegueira cruel e un estilo literario que non superaba a mediocridade. Decidiu usar a oportunidade que lle ofrecía un periodista para fixar o mapa do que foran a súa biografía, o seu esforzo entregado polo país e as súas relacións con outros axentes culturais.
Os dous temas que flúen baixo as respostas de Del Riego son a traizón e o perdón. Perfecto Conde ponlle a tiro o galeguismo vintesecular e el dispara sabendo que a escopeta ten balas de fogueo.
"Ramón Piñeiro era un home que naceu vello", larga sen rubor, antes de trazar un perfil de tímido e traballador do fontaneiro estrutural do galeguismo. Píntao como conciliador con toda idea allea, mesmo co anarquismo; afirma que aceptaba calquera proposta que non tivese sabor agrio a comunismo. O papel de Piñeiro político parécelle salientable, pero acúsao de abortar a xeración que daría continuidade á de ambos os dous, que sería o grupo de rapaces con líderes potenciais da valía de Ferrín ou Beiras. Na visión de Don Paco, Piñeiro asustábaos con sermóns que se inspiraban nos seus «odios terribles, inconcibibles» cara ao marxismo post68.
Percibia as estafas de Cunqueiro como trasnadas dun pobre home que non lle daba valor a nada e que vivía nun mundo estrano no que os cartos tiñan como único valor o de convidar os amigos, o valor de comprar cariño
Álvaro Cunqueiro é o campión a quen o seu amigo entrega todas as medallas. Del Riego sabía que Cunqueiro era un estafador, pero reúne toda a súa misericordia para xustificalo. Se mentía para conseguir un asento de director xeral nun tren, se enganaba a un veciño que vivía en Nova York inventándose un premio literario ou se lle tiraba un bo feixe de billetes a Paz Andrade, Del Riego englobaba todo na mesma categoría ética que cando, sendo nenos, metían o dedo na tumba do Conde Santo de Lourenzá para xogar ao pajarito. Percibíaas como trasnadas dun pobre home que "non lle daba valor a nada" e que "vivía nun mundo estrano" no que os cartos tiñan como único valor o de convidar os amigos, o valor de comprar cariño.
Sobre o outro camaleón amoral da intelectualidade nacional, Xosé Filgueira Valverde, indica que "sempre mantivo relación coa cultura galega, dunha maneira máis ou menos morna ou máis ou menos disfrazada". Como Del Riego era un calvinista que cría con fervor na disciplina, salva que Filgueira se cubrise amablemente de franquismo. Defende que "era un traballador incansable, que ten publicado centos de monografías sobre os temas máis inverosímiles".
Del Riego sente unha empatía do laborioso que o achega a Filgueira, pero o traidor que lle toca os tecidos que envolven o corazón é Vicente Risco. Empeza o retrato apuntando o seu exotismo. "Era budista". A seguir, dispara contra el. "Risco era un home fundamentalmente covarde. Escribía en posturas moi avanzadas porque era a reacción dun home pusilánime". A condea e a expiación ocúpanlle un mínimo punto e seguido. "Nos primeiros tempos do Movemento viviu unha angustia tremenda. Na súa casa queimáronse papeis, libros e outras cousas. El vivía pobremente, ata o extremo de que compraba un cigarro ou dous soltos porque non podía mercar o paquete enteiro". Sobre a súa capacidade intelectual non ten dúbida. Exáltaa para menosprezar as Sagradas Escrituras do galeguismo. "En Sempre en Galiza hai moito pensamento inspirado en Risco. O libro de Castelao ten de positivo a experiencia persoal, pero no sentido ideolóxico non vexo que haxa novidade ningunha".
Avanzada a lectura de Conversas con Paco del Riego, souben que Don Paco gardara dous cartuchos de bater xabaríns. O primeiro vai dirixido contra Celso Emilio Ferreiro. Despois de ter sido amigos nas Mocidades Galeguistas e despois de ter promovido a publicación de Longa noite de pedra, conta que Ferreiro cometeu a felonía de desvelar nun artigo de prensa —publicado nos tardofalanxistas anos 60— que Salvador Lorenzana "es el pseudónimo de Francisco Fernández del Riego" para escribir en periódicos.
Celso Emilio "mandou a Galicia un panfleto" no que o acusaba a Paco del Riego de ser "confidente da Policía e tan covarde que lle chaman Paco del Miedo"
O intelectual laurentino conta que Celso Emilio lle pediu perdón, o que lle valeu para que Del Riego dese refuxio na súa casa á súa familia cando a falta de cartos o expulsaron a Bos Aires. Pero dende a capital arxentina, o seu protexido "mandou a Galicia un panfleto" no que o acusaba a Paco del Riego de ser "confidente da Policía e tan covarde que lle chaman Paco del Miedo".
A última descarga, e xa vou ir rematando esta crónica cinexética, vai para Carlos Casares. Del Riego sostén que Piñeiro o desprazou da dirección de Galaxia para situar o seu discípulo. A culpa, en calquera caso, non foi do elixido; pero o vello fiscalizador borra ese matiz. "Casares era un pragmático e apuntábase a todo o que o beneficiase", tacha. Despois, volve cargar coa súa moral calvinista para asestar que "non era moi afeccionado á disciplina de traballo".
Rematado o volume, quedo coa miña debilidade por Urbano Lugrís, o pintor. Unha madrugada irrompe na casa olívica de Paco del Riego. Estaba bébedo e empezou a berrar: "Paula, Paula, Vigo nos odia porque non queremos!".
