SESENTA anos despois da súa rodaxe, segue sendo unha obra fundamental nacida nun réxime que iniciaba o seu declive. O censor Pío García Escudero escribiu no seu informe: "O asunto na súa primeira parte é feo e despois moi desagradable, polo que non creo que dea lugar a unha boa película. A pesar destes defectos non vexo motivo para prohibila". Malia as reticencias doutros comisarios, o guión de Viridiana sorteou a censura e abriu a caixa dos tronos do franquismo. Alberto Isaac, director e caricaturista mexicano, publicou unha tira cómica na que se vía a Franco esperando a Buñuel en España. O director aparecía coas bobinas de ‘Viridiana’ mentres un grupo lle gritaba: "Traidor! Vendido!". Franco recíbeo, Buñuel entrégalle as bobinas, e estas explótanlle na cara. Así se pode resumir o relato de ‘Viridiana’, unha película que espertou, primeiro, a ira dos exiliados republicanos, e supuxo, despois, un terremoto nas estruturas do franquismo.
A Buñuel colleuno o fin da Guerra Civil en Estados Unidos. O ano anterior, en 1938, o goberno republicano enviárao a Hollywood para supervisar dúas películas sobre a Guerra Civil. Co conflito xa terminado, Estados Unidos decidiu concentrar os seus esforzos propagandísticos na Segunda Guerra Mundial, e cancelou as producións nas que estaba a traballar Buñuel. Exiliado á forza e sen traballo, buscou alternativas en Los Ángeles durante a década dos anos 40, pero nunca como director de cinema.
Nos cincuenta trasladouse a México e dirixiu ata unha vintena de películas, nun sistema de produción fordiano e enfocado ao gran público. Alí se converteu nunha personalidade respectada pola sociedade mexicana, e nunha figura adorada polo antifranquismo dentro e fóra de España. Durante esa década, os cineastas españois —fundamentalmente Juan Antonio Bardem e Luis García Berlanga— buscaban as fisuras do réxime para introducir un cinema que non fose compracente co sistema e bebese das distintas correntes que se estaban desenvolvendo en media Europa. A principios dos 60, o franquismo quería transmitir ao mundo unha imaxe de apertura e modernidade. Apoiado nun plan de crecemento e co turismo internacional como piar fundamental da súa economía, Franco necesitaba dar confianza aos miles de europeos que desexaban vir gozar do sol, pero non querían colaborar cunha ditadura. Dentro desa gran estratexia de comunicación internacional, ponse sobre a mesa a volta de Luis Buñuel a España; un autor vangardista, venerado nos festivais europeos e que axudaría a dar a imaxe que o franquismo necesitaba. Por intermediación de Gustavo Alatriste, produtor e marido da actriz Silvia Pinal, Buñuel accede, pero pon como condición traballar coa produtora de Juan Antonio Bardem (Uninci), comunista e coñecido disidente do réxime. "Unha vez máis se me atacaba e insultaba —escribiu nas súas memorias tituladas Un último suspiro—, pero nesta ocasión os ataques procedían dos mesmos entre os que eu me aliñaba". Pere Portabella conta unha versión distinta, e asegura que foi el quen convenceu a Buñuel de rodar en España unha película trampa. A través da súa produtora (Films 59) enviarían á censura "un guión sen as secuencias máis fortes, aínda que deixariamos unha parte para que a puidesen censurar", segundo Portabella. Films 59, con todo, quedou sen diñeiro, Portabella foi declarado insolvente, e a súa participación no proxecto foi simbólica, algo que o salvou, posteriormente, dun proceso sumario e a súa expulsión do país. Alatriste, pola súa banda, deixou de pagar facturas e entregou cheques sen fondo. Da coprodución tripartita da que se partía, só Uninci fixo fronte aos pagos a través dos seus socios.
Houbo un informe demoledor, como o do padre Antonio Garau , que detectou sete condutas "inmorais, tres inverosímiles ou parvas e un final digno da película: Viridiana namorou, da noite para o día, de Jorge, disoluto e sen principios. Prohibida!".
Viridiana rodouse en Madrid, "nuns estudos e nunha fermosa leira nos arredores que xa desapareceron", escribiría Buñuel posteriormente. A súa irmá, a quen levou de secretaria, lémbrao como un breve momento de felicidade do director, a pesar de que a súa xordeira era cada vez maior e os seus problemas de ciática obrigábanlle a durmir no chan. Polas noites, reuníase cun grupo de amigos, entre os que estaban o escritor José Bergamín, o médico pontevedrés José Barros Malvar, o compositor Pittaluga —autor da música de ‘Viridiana’— e o toureiro Luís Miguel Dominguín, coñecido franquista e irmán de Domingo Dominguín, toureiro comunista e director de Uninci.
A censura, á que Buñuel lle tiña pavor, foi salomónica. Dous a favor e dous en contra. Houbo un informe demoledor, como o do padre Antonio Garau —a quen Berlanga quixo incluílo como guionista de Los jueves, milagro (1957) polas súas 200 páxinas de recomendacións sobre o que debía facer San Dimas—, que detectou sete condutas "inmorais, tres inverosímiles ou parvas e un final digno da película: Viridiana namorou, da noite para o día, de Jorge, disoluto e sen principios. Prohibida!".
José María Muñoz Fontán, director xeral de Cinematografía, reuniuse con Buñuel e Portabella, e propúxolles algúns cambios. "Por exemplo, ese final no que Francisco (Rabal) entra na habitación da súa curmá Viridiana e pecha a porta, non podemos admitilo. Se polo menos houbese alguén máis". A Buñuel encantoulle a idea. "Levoume a imaxinar outro final moito máis pernicioso, pois suxire unha relación trilateral". Buñuel rodou os dous finais, que hoxe se poden ver na versión do DVD e Blu-Ray. Unha vez feitos os cambios, o censor relixioso Avelino Esteban Romero escribiu no seu informe da segunda versión: "Agora procede todo de modo máis suave, tendo a conversa diante de Ramona mentres xogan ás cartas, creo… Polo que se refire a isto, a adaptación é potable".
Viridiana pasa de obra mestra do cinema español a pataca quente da que ninguén quere saber nada no Goberno
O réxime xa tiña a súa película, que entrou en Cannes coas datas apertadísimas. Concedéuselle a Palma de Ouro exaequo, e recolleuna Muñoz Fontán. A prensa española recibiu o galardón con entusiasmo. "En Cannes premiaron este gol redondo da furia española por pura intuición, sen saír do seu asombro, como non saen do seu asombro polas declaracións do fillo de Buñuel, que dixo a todos os xornalistas que o seu pai rodou en condicións de liberdade absoluta", escribe Pilar Narvión no Diario Pueblo. Dous días máis tarde, L’ Osservatore Romano publica unha recensión demoledora, tacha de blasfemo a Buñuel e sorpréndese de que España sexa capaz de semellante sacrilexio. En días, Viridiana pasa de obra mestra do cinema español a pataca quente da que ninguén quere saber nada no Goberno. Destitúen o director xeral e, aos poucos meses; o Ministro de Información e Turismo, Gabriel Arias Salgado, que faleceu dun infarto días despois. O réxime iniciou un proceso de prohibición e borrado da película, retirando o permiso de rodaxe con carácter retroactivo e anulando o seu recoñecemento legal.
Como conta a historiadora Alicia Salvador en El caso Viridiana, publicado nos Archivos de la Filmoteca, "como nunha ditadura o que está prohibido non só non pode legalmente ser, senón que non pode ser imaxinable, pois se fai imposible, e Viridiana, por tanto, como non puido ser feita, non existe". A película sálvase grazas a Alatriste, que levou os negativos como coproductor e puido distribuíla no mercado internacional, excepto en España e Italia. Non se estreou en España ata 1977 e como película mexicana. Juan Antonio Bardem pelexou nos tribunais o recoñecemento da súa produción a través da Uninci, que foi desmantelada tras o ‘incidente Viridiana’. A pesar de que unha sentenza da Audiencia Nacional recoñecíalle os dereitos, o Ministerio de Cultura de entón recorreuna. En 1982, e coa chegada de Pilar Miró á Dirección Xeral de Cinema, ao fin, desfaise o agravio.
En 1971, Buñuel ten unha breve entrevista con Franco en Madrid. Nas súas conversas con Max Aub, este pregúntalle pola reunión que acaba de ter co ditador. "Ben, moi ben. É un tipo estupendo. Cunha visión… fenomenal tipo. Moi simpático. Estivemos a falar media hora. Pero o que máis me gustou é que, cando marchaba, achegouse á porta e gritou: Carmencita!, Fai unha tortilla con chourizo para Buñuel, que marcha!".
