Blogue |

A letoloxía dos libros

Ou a memoria é contradición e confrontación —con outros e con nós mesmos— ou non é nada.
Carl Jüng
photo_camera Carl Jüng

"A MEMORIA é en si mesma un rumor interno”
George Santayana

58. Chegamos a Garfián porque ao pasarmos Beariz vimos a indicación dun castro e subimos para aló. Como manda a tradición, a partir dese primeiro sinal desaparecen as seguintes indicacións para chegar ao xacemento. O goce do patrimonio cultural en Galicia é un exercicio de interpretación libre ou de improvisación, como un destes libros-xogo sen fin que había nos 80. No fondo ha ser unha técnica dos concellos para que os turistas lle deamos polas tardes un pouco de conversa aos vellos das aldeas. Preguntamos a un home sentado ao carón dun monte de leña polo castro de Garfián. O señor sabe do que lle falamos, aínda que non lembra a palabra ‘castro’ cando nos sinala para un outeiro. Logo algunha asociación da súa memoria faille lembrar que da outra banda do monte hai… como se chaman? Ten que ver con castros. Tiña esa palabra na punta da lingua pero non lle saía. Mámoas, dígolle. Mámoas, si. 

Foi Carl Jung o popularizador do termo letolóxico, ese fenómeno de esquecer unha palabra e sentires que non está lonxe; como un baleiro de memoria ao redor da palabra que se agranda canto máis tentas recuperala. O neoloxismo é unha curiosa creación: vén dos termos gregos lethes, esquecemento e de logos, linguaxe. Ese Lethes que deu lugar ao noso Río do Esquecemento. Leo por Internet  que o fenómeno adoita suceder con palabras pouco usadas nin conectadas co resto da nosa propia memoria. Ao tempo, é a súa pegada pantasma a que nos fai sentir que están na punta da lingua. Algunha vez estiveron máis presentes, pero só de xeito tanxencial. E logo sepultáronse. Pensei na proximidade do letolóxico e do litolóxico no noso país. Pedras e as palabras que estiveron no centro e hoxe desapareceron no medio da matogueira. Seguen aí porque figuran nun catálogo, nunha referencia bibliográfica ou nunha conversa escoitada por un neno hai seis décadas, pero desapareceron da vida. Cústanos botar man delas tanto como nomealas.

"Garfián é unha aldea de Beariz que, en si mesma, é unha pequeniña xoia abandonada da arquitectura popular de Terra de Montes"
Manuel Gago

59. Desculpen a autocita, pero verán que ten un sentido. Garfián é unha aldea pequena cun patrimonio etnográfico con certas singularidades difíciles de describir. En Garfián ficamos prendidos das sólidas casas. Están construídas co ingobernable gneis que conforma as montañas da Terra de Montes e teitadas cunha lousa basta e fermosa. Gústame a textura indomable do gneis e como os sabios canteiros foron quen de envolvela, empregando o granito como guieiro, inserindo o seixo como unha segunda envoltura, trabes dunha arquitectura invisible e protectora. Os balcóns parecen feitos dunha vez por xigantes que extraeran do monte lascas enormes de pedra. E houbo carpinteiros habilidosos que compuxeron teatralmente a tramoia de xanelas, pasadizos e portas. Fascínanos a aldea e o conxunto de vivendas que medraron pola parte de riba do camiño. E na miña memoria ese topónimo soa moi próximo. Existe algo na aldea, no castro, na necrópole de mámoas que esta por riba, que eu lin nalgures. Penso que nalgún dos vellos: se cadra en Antonio Fraguas ou en López Cuevillas. Gozo da descuberta do sitio, pero tamén do desafío que supón para a miña memoria.

 
Ao chegarmos a casa busco na rede esa referencia que non conseguín evocar. Quero saber que me perdín na visita. Atópoa e fico pasmado. Estaba no meu blog Capítulo Cero, nunha nota que redactei sobre a descuberta da aldea en decembro de 2008. Esquecera totalmente a miña visita ao lugar; o abraiante é que catorce anos despois ficara sorprendido dos mesmos elementos e compartira a ollada con ese señor de 2008. Lémbrame a cando queres darlle ‘gústame’ a unha canción de Spotify e descubres que xa o fixeras. Que me gustara exactamente o mesmo que hai catorce anos non sei se é bo ou malo. Só cambiaría unha cousa do meu texto, con toda probabilidade. No ano 2008 consideraba que Garfián estaba "abandoada". Hoxe, sen que na aldea se perciban signos modernos de repoboación, xa non a describiría así. Diría que aínda menos mal. Creo que baixei o umbral.

Como espectadores, tamén nós asistimos ás consecuencias tristes da soedade dun gran cineasta

"Presentía que habería unha frialdade respecto á película por parte da metade do país, e atribúoa ao tema que trato: a memoria histórica"
Pedro Almodóvar

60. No último filme de Pedro Almodóvar, Madres paralelas (2021), o antropólogo forense pregunta aos familiares das vítimas de paseos da Guerra Civil detalles do que levaban posto os seus avós cando foron levados a fusilar. Falan de alianzas, alpargatas ou mesmo un axóuxere que recuperarán despois na escavación da foxa común manchega —referencia esta clara á historia da paseada palentina Catalina Muñoz—. Non sempre será posible, pero seica é bastante frecuente que nas tradicións orais familiares, a desaparición violenta do familiar estea vinculada sempre a un obxecto. Esa peza xoga un rol dentro do relato. A alianza é a fidelidade, as alpargatas son o tratamento indigno da vítima por parte do agresor, que non lle dá tempo a prepararse, o axóuxere é o vínculo cos fillos. Almodóvar intúe que aí hai algo, pero como con moitos outros momentos do filme, escápase e a narración flúe dispersa. A película ten problemas gordos de guión: os diálogos están feitos a machada; algunhas actuacións, como a de Aitana Sánchez Gijón, son inexplicables. Agardo aos créditos do final para comprobar o que sospeito: Almodóvar non só dirixiu: tamén escribiu en solitario o guión. Nunha recente entrevista, o manchego aludiu, de xeito conmovedor, á soedade na que vive. Como espectadores, tamén nós asistimos ás consecuencias tristes da soedade dun gran cineasta. Ninguén lle dixo, ou se atreveu a dicirlle, que o seu problema, desta volta, non era un problema de memoria -histórica-. 

"Cun sinal, de súpeto, moitos deses detalles volverán. Non os esquencementos permanentemente, o que indicaría falta de almacenamento. Simplemente non podemos acceder a eles de inmediato. E iso é bo. Significa que a nosa memoria non é tan mala como pensamos" 
Melanie Sekeres, na Baylor University.

61. A profesora de Ottawa Melanie Sekeres publicou en 2017 un estudo demostrando que a memoria se consolidaba e gañaba en riqueza cando había unha reescritura activa dese recordo. Por exemplo, lembras máis cousas dun filme durante máis tempo cando llo contas a un amigo. Estes días estou lendo as memorias dun escritor. Vou pola metade do libro e volvo bater, desesperado, coa repetición por quinta vez da lista de autores que marcaron a súa literatura. Para máis, unha colección de nomes non moi distinta do curriculum de lecturas obrigatorias de bacharelatos pasados. Lembraba a cando lles preguntan aos políticos por pintores preferidos e enumeran de corrido Velázquez, El Greco, Goya e de súpeto decátanse que non parecen modernos e engaden Picasso. Sei tamén que non tardará en caer, a volta dunhas páxinas, a cuarta repetición da mesma cita dun filósofo alemán. 

Pregúntome tres cousas: de onde nace a impudicia de publicar un texto sen una mínima revisión editorial, como se pode ter tanta falta de empatía co escritor como para non advertilo da mala impresión que pode provocar, e que nos quere dicir sobre el esa repetición obsesiva dos autores de adolescencia. Na última das cuestións, non haberá que buscar moi fondo. Unha lista de autores é unha aparente confesión privada que, agás que un faga apostas radicais, compromete a ben pouco. Goza con emparellar cunha nómina ilustre e, ao tempo, das certa imaxe humilde dando entrada a grandes autores, xa mortos, distantes do triste ring das letras patrias, lonxe tamén do itinerario vital do propio escritor.

A memoria máis proveitosa de calquer autor que nos queira dar conta dela é a da vida privada. Adoita ser a única que nos redime literariamente pasado un tempo, pero tamén a que nos dá máis medo, pudor e incomodidade. Hai que ser moi valente ou moi caradura: non hai termo medio se se quere facer ben. Este escritor tenlle medo á vida privada, ou se cadra non a percibe como tal; tamén dubida ao contar a vida pública, para evitar posibles e incómodos desmentidos por parte dos mencionados. Pero a memoria ou é contradición e confrontación —con outros e con nós mesmos— ou non é nada. Hai libros letolóxicos, que fican co importante na punta da lingua, sen saír, amosando todo o que a memoria —consciente ou inconsciente- non quere afrontar.

Comentarios