"Co concepto de celticidade existe e existiu só a través das interpretacións que os observadores fixeron sobre el, tanto ten se se trataba de Polibio ou de Yeats. Para ámbolos dous os celtas eran moi reais”.
Barry Cunnlife. The Ancient Celts. 2018
78. Sospeito que queren saber se somos unha cultura antiga, respectable, se participamos dunha grande historia e se somos diferentes –aos veciños–. Os medos e as dúbidas sobre a nosa identidade seguen a ser os mesmos que cando Murguía e os outros historiadores da segunda metade do XIX casaron as vellas narrativas historiográficas da Galicia de séculos anteriores coas novidades europeas e xurdiu o celtismo moderno, tal e como o entendemos.
E si, diríalles que somos celtas, pero tamén lles explicaría un paradoxo: que se foran a outros países celtas do Atlántico e prestaran atención ao seu redor con ollo crítico, sorprenderíalles que os máis celtas de todos somos nós. Nin Irlanda, nin Gales, Escocia, Bretaña francesa nin farrapo de gaita. E esa afirmación non tería que ver tanto co tanto por cento de celticidade que acumule cada país, senón con que os celtas están feitos sempre á nosa imaxe e semellanza, sexamos de onde sexamos. Somos como deuses que moldeamos desde o noso Olimpo ou Valhalla as identidades do pasado: mirámolas nun espello no que proxectamos o mellor de nós mesmos e nel agachamos, codificado, todo o peor de nós, que ao final é o que importa. Desde o século XVIII, en todos os países nos que o celtismo foi o alicerce da afirmación nacional, o espello céltico encheuse de imaxes fulgurantes. Na Bretaña, os magníficos dólmenes do megalitismo; en Irlanda, na lingua, na mitoloxía e nas douradas xoias da Idade do Bronce; en Galicia, nos nosos espectaculares castros da Idade do Ferro. A súa conexión efectiva cos celtas, tal e como os entende a arqueoloxía, pode ser dubidosa ou mesmo inexistente; pero nesas pedras e metais depositamos o orgullo nacional e a ese orgullo asociámoslle o celtismo.
Podo contestar que somos celtas, pero como celtas que somos non podemos explicalo de xeito tan doado e directo: prefiro pensarmos nunha resposta máis aberta. Somos atlánticos. E iso por dous motivos: porque o termo é máis amplo e, ao selo, tamén é máis preciso para a labiríntica traxectoria temporal deste reino occidental; pero tamén, non o vou negar, porque así dan menos a murga nas redes sociais. O celtismo asóciase tradicionalmente a dúas fases da Idade do Ferro, Hallstat e La Tène, pero calquera revisión centrada na propia Galicia abonda para decatarnos de que a nosa historia de relacións atlánticas supera con moito esas categorías arqueolóxicas. Abraiantes viaxes megalíticas desde o Neolítico, miles de anos antes de que se falara dos celtas; rastros de armas míticas da Idade do Bronce, gravuras que se repiten nas laxes dos occidentes insulares. Barry Cunnlife fala en The ancient celts sobre a estraña creba desa traxectoria de intercambios no Atlántico durante a Idade do Ferro. El cre –fascinante visión– que cando o Atlántico se converteu en provedor masivo do Mediterráneo, ao redor do século VI a.C., as súas ribeiras deixaron de comercial entre elas. A finais do Imperio romano este mundo atlántico retomou, frenético, os contactos marítimos ao redor do Mar Céltico, no tempo no que se forxaron as lendas artúricas. E de aí para adiante; peregrinos, exércitos, mercaderes, piratas, pescadores rebeldes, emigrantes, científicos, exiliados e deportados cultivaron a koiné dos portos de auga xélida ata este mesmo 2022. Podemos ser celtas, pero celtas só retrata unha pequena parte da realidade que vai moito máis atrás e moito máis adiante do que a arqueoloxía asigna puramente aos celtas.
E veña Risco e o tema racial, ou os nacionalistas bretóns colaboracionistas dos nazis. Isto repítese, como un curioso argumentario pactado, en todos os países das ribeiras célticas
Malia a miña aposta atlántica, desespéranme os mantras que nos tentan explicar nos últimos anos que o celtismo dos nosos avós é unha invención. En primeiro lugar, pola miopía da hiperespecialización. Alguén de Historia contemporánea pode analizar como Murguía e os seus amigos crean unha historia céltica para Galicia e ignorar absolutamente a tradición historiográfica anterior, da Idade Moderna, que escapa fóra das súas competencias. Un arqueólogo pode opinar sobre a cuestión e descoñecer o que opinan os lingüistas ou a comparación con xacementos similares doutros territorios atlánticos, publicados en idiomas que non le. O historiador pode ignorar o etnógrafo. Se nos paramos a pensar, o celtismo xurdiu nunha época no que todos os saberes estaban menos compartimentados e o coñecemento fluía –moitas veces de xeito heterodoxo– entre disciplinas. Iso permitiu ás veces conectar entre si prodixiosas historias que logo volveron ser invisibles.
Pero se cadra un dos factores que máis me inquieta é esa insistencia en buscar cousas turbias no celtismo que se ignora noutros lugares. E veña Risco e o tema racial, ou os nacionalistas bretóns colaboracionistas dos nazis. Isto repítese, como un curioso argumentario pactado, en todos os países das ribeiras célticas. Un recente documental da BBC do Ulster, Tomb Raider, recreábase no pasado nazi do austriaco director do Museo Nacional de Irlanda en comparación co rigoroso traball do seu homólogo en Irlanda do Norte. Era tan maniqueo que daba risa.
Sobre todo por un factor que se esquece.
Da maior parte das correntes, estilos artísticos, e imaxinarios creados na vizosa e turbulenta Europa do XIX, foi o celtismo dos poucos movementos culturais desta magnitude que sobreviviu, con goce e viveza popular ata hoxe. Atravesou todo o estrume ideolóxico de principios do século XX e dúas guerras mundiais que levaron por diante boa parte do pensamento político e cultural incubado nos tempos anteriores. E o celtismo sobreviviu por un motivo: diante dos totalitarismos e dos nacionalismos estatalistas, dos racialismos excluíntes, das nacións eternas e de inspiración superior, a premisa compartida en todos os países celtas foi asumir que unha parte da túa identidade nacional non te corresponde. Que a túa identidade procede doutro lugar, mesmo pode aínda vivir nesoutra terra orixinal. Pode haber un lugar que non coñezas, do que non te podes apropiar, que explique parte do que es. Que as nacións celtas son por definición xentes en tránsito que percorren océanos transitando de ribeira en ribeira, a veces en migracións, ás veces en misións relixiosas e outras en conquista. Ningún país celta foi pensado no XIX sen reparar nos outros. Eses berces nacionais cheos de estatuas e mosteiros que foron inventado alemáns, eslavos, gregos ou en España ou Portugal, non existen nos países celtas. O berce nacional dos países celtas pertence a un territorio confuso entre a xeografía e o tempo. Todos encadeados, como parte dun metaverso de imaxinarios. Os poderosos relatos das viaxes oceánicas conseguiron a través da poesía o que noutras partes de Europa só se tentou impoñer, con fracaso, a tiros: a existencia dun imaxinario común e compartido entre seis ou sete países. Reparamos no que é iso? Fronte a catástrofe ideolóxica e identitaria da Europa do século XX, o celtismo foi quen de construír amplos consensos antes e despois das guerras que nos consumiron.
Os estudos que cuestionan o celtismo raramente se paran a pensar que a súa realidade está no presente, non no pasado
E por último, unha idea central. Desespéranme tamén esas discusións electrónicas sobre se a Galicia castrexa era celta ou non, como se iso garantira que a súa esencia cultural chegou inalterada a nós nun frasco de formol xenómico. Se somos celtas, non é porque o foramos no pasado, senón porque ao longo dos últimos séculos os intelectuais dos nosos países comezaron a casar vellas historias, a inventar outras, e a reinventar un mundo e un pasado. O que no XVIII era apenas unha intuición osiánica, no XIX converteuse nun canon narrativo, nunha cultura visual, en deusas e heroes, nunha sonoridade musical que dotou a todos estes países dun espazo común que chega ata hoxe, impregnada do resto das correntes artísticas e culturais de cada momento. Os estudos que cuestionan o celtismo raramente se paran a pensar que a súa realidade está no presente, non no pasado. É o movemento cultural máis duradeiro, complexo, diverso, creativo e prolongado que pariu a Europa moderna, e está na cerna do que hoxe somos como nacións, nas nosas linguas, bandeiras, himnos e culturas visuais, nas novelas, filmes e músicas máis exitosas. Un mercado común e descentralizado de ideas que abandonamos con certa irresponsabilidade de novos ricos, como se nos sobraran oportunidades de ir máis alá de nós mesmos, como se en toda Europa nos abriran as portas e souberan de nós cando dicimos que somos galegos. O gaiteiro Carlos Núñez é case unha voz no deserto, nestes momentos, contemplando como unha rica terra de oportunidades esfarélase porque a nosa visión do que é o país, da súa herdanza e do que pode ser faise máis cativa en cada xeración.
Se somos celtas, sómolo porque nos levamos construíndo como tales nos últimos cento cincuenta anos, construíndo identidades horizontais e transnacionais moito antes de Internet. Hai moitos outros territorios europeos que foron habitados polos celtas e hoxe esquecidos, porque os seus modernos habitantes decidiron esquecelos. Se me interesan tanto os celtas, é por sentirme da grei de Breogán, ou de Mil, senón coa de Yeats, MacPherson, Pondal, Cabanillas, Díaz Baliño, Alan Stivell, James Archer, Aimergin, Taliesin, Aneirin, Théodore Hersart, Dylan Thomas ou Fernando Alonso Romero, por dicir algúns. Celtas, ou na súa versión politica, académica e culturalmente correcta, atlánticos. Pensándoo ben, iso tamén é moi celta: agacharse detrás dunha fervenza ou nunha illa chea de maceiras, mudado en pantasma, para perdurar ata que os tempos sexan chegados.
