Blogue |

O silencio dos mortos

O mellor xeito de invocar os mortos e deixar que aparezan na sorpresa dun detalle inagardado.

"VEU VISITARNOS unha noite antiga. Os deuses esquecidos brúan entre as silveiras. Somos unha tribo descoñecida. Esta noite, América non foi descoberta e no meu lugar arden fogueiras. Cheira a herba seca, a lama, a leña seca". 

Manuel Astur, La aurora cuando surge. Acantilado, 2022 67. No último libro de Manuel Astur a viaxe comeza cunha ausencia. Pregúntome cantas veces sucede isto, ou se mesmo foi algunha vez doutro xeito. Viaxamos para cubrir un baleiro que ás veces recoñecemos e outras non. Mesmo nos espíritos máis limitados a viaxe é sempre algo máis: un simulacro controlado doutra vida posible, unha fuxida temporal das tebras cotiás, a ansia por esquecer, a sanción simbólica dunha nova etapa, o retorno á Arcadia infantil de praceres e despreocupacións fronte un mundo hostil. Astur marchou para Italia un ano despois da morte do seu pai para saber que os ocos das mortes nunca se dan enchido. Teño eu feito o itinerario italiano que vai narrando Astur moitas veces. Tenda de campaña nun camping de clase media, se iso é posible, algunhas visitas previsibles e outras inagardadas, ou buscadas nas lecturas de inverno; tal que facía Exeria cos lugares bíblicos en Terra Santa, aspiro a comprobar cos meus ollos os lugares exactos nos que sucederon as cousas, como se iso me axudara a comprender. E ás veces, só ás veces, acádase a ilusión da comuñón cos mortos. É un estado que sucede de xeito excepcional: nesa soedade ou nesa escuridade dun lugar arqueolóxico, todos os tempos son o mesmo e os mortos antigos veñen a xunta túa como as lorchiñas transparentes da ribeira do mar aos pés. Non é nin unha consciencia alterada nin unha visión alucinada: como todo o extraordinario, é ben sinxelo. Podemos chamala empatía. E non sucede en todos os lugares, ten que darse. "Moi ben o Trastévere. É agradable, pero din que os turistas baleirárono por dentro, como unha momia que non sabe que está morta", explica Astur. Os vivos temos a capacidade de construír a ficción da convocatoria dos mortos pero tamén podemos desterralos, esborrallalos dun lugar, por moi presente que estean as arquitecturas que eles habitaron. Temos a capacidade de matalos.

"Moitas calamidades sucederon no mundo, pero ningunha forneceu tanto gusto aos que viñeron despois como Pompeia".  
Goethe.
68. Desde o século XVIII podemos seguir a mesma pauta nos viaxeiros que deixaron relatos das súas visitas a Pompeia. A percepción da cidade é totalmente distinta cando a percorremos nas horas centrais do día, coas rúas ateigadas de turistas, a cando, por algún azar (pandemia, trebón, pasar das seis da tarde) ficamos sós. Non nego que parte da fascinación está en sentimos vagamente privilexiados, como se viviramos algo excepcional. Pero unha constante nesa literatura é que é precisamente nese momento de soedade na cidade romana cando nace a empatía, case como unha éxtase. Na cultura occidental, para sentir os mortos cómpre que desparezan os vivos, a diferencia das culturas afroamericanas, onde a chegada dos difuntos é invocada por multitudes excitadas. Nas cidades abandonadas do pasado, os mortos sempre se revelan a través dun detalle e nun momento de soedade. No meu caso foi a ollada dunha moza que se recolle o pelo, nun fresco da Villa dei Miracoli. Hai outro lugar no que sentín de xeito especial esa empatía. En Santibáñez de la Peña (Palencia), tres campamentos romanos rodearon un castro e plantáronlle asedio durante as Guerras Cántabras. A arqueoloxía permitiu reconstruír con sorprendente —e inusual— detalle o episodio bélico. Sábese mesmo como se produciu o ataque final, a saida dos continxentes romanos do campamento pola porta principal, o seu avance contra a muralla e o asalto polo flanco máis feble. O castro foi arrasado. Cando nós visitamos o escenario desa traxedia non había ninguén. Volveu darse unha descuberta alí onde non se agardaba: foi ao percibir, desde a porta principal do campamento, que a muralla do castro estaba a escasos metros. Todo aquelo era dunha escala reducidísima. Durante os días previos, romanos e cántabros deberon falar ou insultarse entre eles, mesmo sen alzar a voz. Os lexionarios verían como cociñaban os indíxenas, ulir as gachas fervidas e as tortas de cereal tostadas, ver como corrían os nenos, habían percibir os acenos nas caras daquelas mulleres certas do que ía pasar. Os filmes de romanos cambian a escala dos asedios para facelos grandiosos e tolerables. Non era esa a verdade brutal que se observaba en La Loma; a sospeita fundada que había ter cada unha das partes de como ía darse o desenlace. A certeza de estar atrapado no destino. Era non imposible que non nos ligaramos con lazos invisibles, a través do tempo, con aquelas xentes que estarían tan mortas de medo como de determinación, apresadas nas murallas erguidas co suor dos seus devanceiros.

Unha vez estaba tentando convencer uns propietarios para que nos deixaran limpar un castro. Os vellos tiñan medo de que fose algún tipo de xogada do concello ou alguén para ficar coas fincas

"E vedes eses sinais que van e veñen, como sombras sobre os outeiros? Son as liñas trazadas polo home primitivo para defender os seus máxicos poboados!"
Rudyard Kipling. Puck of Pook’s hill.
69. A empatía cos mortos é un mecanismo poderoso e abraiante. Unha vez estaba tentando convencer uns propietarios para que nos deixaran limpar un castro. Os vellos tiñan medo de que fose algún tipo de xogada do concello ou alguén para ficar coas fincas. Tentei ofrecer a miña mellor cara. Expliqueilles o sistema defensivo do castro, como había ser aquel lugar e aquel tempo. Por suposto, sabían das murallas do castro moito máis ca min. Eu vía que a cousa non carburaba. Aqueles homes non se fiaban. Subimos ata a croa. O castro estaba moi ben conservado e no alto advertíanse a simple vista dúas cabanas circulares. Faleilles de que eran dúas das vivendas dos veciños de aquela. "Vivían aquí dentro?", insistiu un deles. Tiña cara de sorpresa. A primeira pregunta da tarde. Faleilles da posible lareira que parecía distinguirse entre a terra, do tellado de colmo, do banquiño de pedra. Do chan de terra pisada. "Así eran os nosos", dixo outro. O meu socio local decatouse de algo que eu non vía. "Mira que boa cousa para que herden os teus netos", susurroulle a un. Naquel momento decateime de que estaban falando nunha escala de valores moi íntima, da que eu estaba fóra. Percibín emoción. E quedamos en silencio. Retiráronse a unha banda, falaron entre eles e volveron. "Ímosvos deixar facelo. Pero como fagades algunha falcatruada, xuro que collo a escopeta e rebéntovos a cabeza", concedeunos amistosamente o líder. O que eu non dera conseguido, fixérao un chan de terra e a visión dunha familia ao redor do lume. E, aínda que podo supoñer o que pasou polas súas cabezas, sei que en realidade nunca chegarei a comprendelo. Foi empatía. "Máis acó, onde os que non naceron, e máis alá, onde os que viviron, está o silencio que non pode ser dito", afirma Manuel Arce. Ese silencio das cidades abandonadas.

Comentarios