Opinión

Percheróns cegos no abismo da mina

Kirmen Uribe naceu nunha casa que cheiraba a "peixe, salmoira e suor". "A avoa traballaba na fábrica de conservas. Tamén a miña nai e as tías. Eran traballadoras, non amas de casa". Elas limpaban anchoas sobre a mesa da cociña. Os rapaces de antes coñecíamos os animais doutro xeito. Non eran obxectos de culto ao final dunha correa.
20100222-634024479704761250
photo_camera 20100222-634024479704761250

OS PERSONAXES de Aristófanes cagan no escenario. Sófocles provoca que o sangue dos animais degolados  gotee arredor de Áyax cando chora. Mil anos máis tarde, cando a civilización avanzara abondo cara a atrás, Racine foi insultado como desafiante por subir uns cans ao escenario. Calificábaos de "devoradores". O público asustou.

Gaddafi viviu comigo durante vinte anos. Cando era unha cría resultábame exasperante. Corría dun extremo a outro do salón gatuñando por unha cortina para precipitarse dela e gatuñar pola outra. O amor, mesmo o amor por un gato, pode ser insoportable. Era inquieto, nervioso, imposible de calmar. Era "devorador". Irritábame tanto que lle puxen o nome de Gaddafi polo ditador libio. Nunca escribira nada sobre el.

Incineramos ao meu pai un par de anos antes de que tivésemos que incinerar Gaddafi, o gato. Fun visitar o meu pai no Ceo. A unidade de coidados intensivos de Burela é branca. As sabas brancas, os electrocardiogramas brancos, as batas brancas. Había varios homes finando canda el como se morte se sincronizase. O caboverdián tería miña idade.

Lembrei o meu pai cando falaba e sorría. Era taciturno e concentrado na casa. Correxía os exames de Matemáticas mirando películas de John Ford, pero non podías falarlle nese momento. «Podo atender a dúas cousas, pero non a tres». Cando o levabas a un bar animábase, prendíalle unha luz nos ollos. Botábase a falar como se fose outra persoa. "As verdadeiras xoias son outras, as mil historias dos nosos devanceiros", escribe Kirmen Uribe.

Zola achegou a lámpada a un deles, un equino bretón de cabeza marrón e melena branca, de pezuñas anchas coma un río contaminado. Quería verlle os ollos

Émile Zola fixo unha preparación rigorosa para escribir Xerminal. Viaxou á zona carboeira de Francia. Pediu permiso para baixar ás galerías máis fondas e escuras. Descendeu nun montacargas. Era unha caixa negra na que se metían dez homes; peito con peito, brazo con brazo. No fondo do abismo descubriu homes de ollos durmidos e percheróns que esquenceran o amor violento dos moribundos. Os cabalos andaban pesadamente. Arrastraban vagonetas de carbón. Zola achegou a lámpada a un deles, un equino bretón de cabeza marrón e melena branca, de pezuñas anchas coma un río contaminado. Quería verlle os ollos. O animal non se molestou.
—É cego —advertiulle dende as costas o capataz, o vellote gordo de mostacho e gorra manchada de carbón.
—Como que é cego? —preguntou Zola horrorizado.

O capataz explícoulle que os cabalos vivían na mina porque non podían subilos cando remata a xornada, coma os mineiros. "Non caben no elevador. Baixámolos cando son poldros e deixámolos medrar nas galerías". O señor da escuridade tratou de aliviar a angustia de Zola:
—Están afeitos á súa vida.

Marx fala doutros seres que vivían na cara oculta do Paraíso. "Ás dúas, ás tres e ás catro da madrugada, nenos de 9 ou 10 son quitados á forza das súas sucias camas e obrigados a traballar pola simple comida ata as dez, onde e doce da noite. A delgadez redúceos a un estado esquelético".

Unha filla de Karl Marx recorda que o pai lles "lía poemas homéricos, os Nibelungos e Don Quixote da Mancha. Fixo de Shakespeare a biblia da nosa casa". O vello e barbudo Carlos recitaba cada mediodía o Timón de Atenas como rezo na mesa de xantar: "Ouro? Amarelo, brillante, precioso ouro? Convirte en negro en branco; o feo en fermoso; o falso en certo; o ruín en nobre; o vello en novo, o covarde en valente. Que é isto, deuses?". Sempre haberá quen acepte rañar na miseria para arrincar o ouro.

Flaubert atreveuse a dicir na vista ante o xuíz seco e cartesiano que Madame Bovary era el, que a el tamén o enganaran cando lle dixeran que a vida era pálpito e saciedade

O xuízo contra Flaubert en 1857 dura menos de dez días. O escritor de Roen tiña o corazón dunha vaca mansa, podía acariciarse; pero escribiu un fermoso e pálido adulterio. Madame Bovary caera nunha sima social. Flaubert seguía o rastro melancólico das estrelas. Madame Bovary era un animal preso nun fogar matrimonial. Adurmentaba nos longos seráns de bocexos e suspiros. Todo o diafragma que respiraba na súa vida eran os acordeóns da música popular cando había feira na bisbarra. Nunca deixou de soñarse bailando nun voo curto e doce baixo as lámpadas de araña dos salóns parisinos. Flaubert atreveuse a dicir na vista ante o xuíz seco e cartesiano que Madame Bovary era el, que a el tamén o enganaran cando lle dixeran que a vida era pálpito e saciedade.

A sociedade francesa de mediados do século XIX podía soportar unha especulación novelesca sobre unha muller que salta os marcos do compromiso marital, pero non que a culpable acabase a conta dos días recibindo a extrema unción.

Un tarda case toda a vida en entender que a vida é unha novela francesa. Ás veces é triste, como nas historias sobre percheróns cegos e nenos famentos de Zola; ás veces é venteada polas amizades, como nas novelas de Balzac. Flaubert cóntao na súa correspondencia, que Alianza publica como El hilo del collar.

Pedro Juan Gutiérrez recoñece que tardou en comprender a súa infancia, a súa adolescencia e a súa mocidade foron "como vivir nunha gran novela. Unha novela poderosa, ao Balzac, con moitos personaxes completamente diferentes, pero reunidos nun espazo". Fala do seu oficio como escritor Diálogo con mi sombra (Anagrama).

O autor cubano axudaba nunha tenda de alimentos. Os donos eran dous irmáns novos que pertencían ao movemento revolucionario de Fidel. Gardaban pistolas curtas, uns Colt eficacísimos. Pedro Juan tiña 8 anos, pero "ás veces fixemos tiros cos revólveres. A min deixábanme disparar contra a parede". O perigo non era tanto unha pistola nas mans brancas dun neno "coma os chivatos que podía avisar á policía de Batista".

Flaubert atreveuse a dicir na vista ante o xuíz seco e cartesiano que Madame Bovary era el, que a el tamén o enganaran cando lle dixeran que a vida era pálpito e saciedade.

"Eramos aínda uns nenos, a vida non era máis ca un xogo, coma unha película. Aínda non nos ensinara os dentes e todo semellaba posible", como sinala Kirmen Uribe. O poeta de Ondarroa ten un poema que me gusta especialmente. Fala sobre vascos percorrendo o século XX, coma o seu pai; coma o meu. "Naceu no ano en que comezou a guerra, no trinta e seis, e a partir daquel momento nunca coñeceu un tempo de paz". O meu pai faleceu un ano antes de que Eta confesase a barbarie. El viviu a paz de infancia, gozou de sete anos xogando na randeeira que lle montara o meu avó. Colgouna dunha trabe do edificio que construíu para a familia fronte ao mar de Bizkaia, aínda transitado por baleas confiadas.

O poema chámase O transistor. Aparece en 17 segundos que acaba de traducir Isaac Xubín dende o euskara para Galaxia. No alto dese poema, no encabezamento, Uribe apunta que "o pai pediu unha radio para escoitar as noticias. A política era sagrada para os da súa xeración: Os nenos tiñamos que estar calados". 

Lembro estar sentado na alfombra dun salón de verán. Miro a Telefunken en branco e negro. Lembro un taxista derramado no asento do seu coche branco con medio corpo fóra. A Organización decidira que era "confidente policial".

Lembro a chegada do meu tío máis novo dende Bilbao. Todos ceando tortilla con ensalada de leituga e tomate. Sen cebola. O meu pai odiábaa. Volvín frecuentala cando marchei da casa.

O meu tío viña axitado, pálido. Supuxen que era consecuencia de conducir o seu Simca durante dez horas dende Solokoetxe ata A Rapadoira. Contounos que coñecía de vista a Mikel. O forense dictaminou que a Garda Civil o perseguía polo curso frío do Bidasoa e que afogara no río A autopsia non  establecía unha relación de causa-efecto. Na casa non dubidaban sobre como nin sobre quen.

Pero estes percances nunca saían nos telediarios. Sabíamos deles por confidencias cargadas de medo a ser delatados e de medo a que algún de nós caese no fogo cruzado entre eles e os outros. Cando empezou o proceso de paz Kirmen Uribe prendía a radio para o pai. El xa non estaba. "As palabras facíanseme alleas e incomprensibles como se fosen parte dunha historia clínica". Daquela "prefería ficar en silencio e tentar de lembrar a súa voz: ‘Xa verás como todo se arranxa’". Arranxouse. Ninguén contaba.
 

Comentarios