A morte de Fernando Sánchez Dragó acordoume a Spinoza. Foron dous heterodoxos. O escritor madrileño foi débil na súa ética e na súa escrita e portentoso no manexo do lido; Baruch foi covarde ante os seus e xenial en convertir a fraga do ateísmo nun campo de cultivo fértil. Baruch era un inocentón. Tal vez negaba a existencia de Deus para os seus interiores, pero nunca se atreveu a expresalo. Formula a súa teoría de que o divino é o natural como unha revelación. Quere compartila con toda a comunidade xudea de Amsterdam coma un regalo. Pero a comunidade vai buscalo á casa naquela mañá da primavera de 1656 na que el estaba pelando nuns chícharos para cociñar un guiso con patacas, que eran as mazás da terra chegadas das Indias. Para finais de xullo xa fora enxuizado, humillado e despoxado da súa dignidade. Foi empuxado fóra do abrigo da súa casa, da súa familia, dos seus amigos, da súa sinagoga.
Tomo café no café La Capital de Lugo con Miguel Ángel Curiel, notable poeta e interesante cidadán. Falamos sobre a biografía de Spinoza que escribiu Steven Nadler e publicou Akal en español. Curiel sabe escoitar sen banalidade. Sente un amor puro polos idiomas. Fálolle no meu galego «aprendido nos libros» —como me reprochaba Milagros, que axudaba á miña nai na casa de Ribadeo e cos cinco nenos—. El contesta no seu portugués que sospeito que non aprendeu na súa Talavera de la Reina. Pronúnciao con suavidade mozárabe. Sóame coma a linguaxe que deixou a baixada da marea musulmana en Portugal. Os lusos toleraron as mourarías, uns barrios adxacentes ás murallas de Lisboa e nas vilas do sur do río Teixo.
—Os xudeus de Amsterdam falaban portugués —explícame, facendo que eu recorde o que lin sobre un día de 1602 en que os veciños da sinagoga denuncian que se estaba rezando en latín. Avisadas as autoridades, temerosas ter infiltrada unha colonia perigosa de clavinistas, detiveron os orantes, que non quedaron liberados ata que demostraron que o seu idioma era herdado do Reino de Galicia.
Volvo sobre Dragó co gallo do seu pasamento. O Dragó histrión non me atrae. Son devoto do Dragó entrevistador. Recordo un Negro sobre blanco no que entrevista a Gonzalo Torrente Ballester nun café de Salamanca. Torrente ten 87 anos, as gafas profundas, o nariz adiantado e un abrigo escuro. Senta enrolado en si mesmo como unha alfombra. Parece inerte, pero o cerebro córrelle aínda. Morrería dous anos máis tarde,en 1999. Fala o entrevistador:
—Estamos con don Gonzalo Torrente Ballester, que pasó de los movimientos anarquistas de su juventud a ser un destacado intelectual falangista.
O escritor ferrolán actívase como se recibira un electroshock.
—¡Tenía que salvar a vida! —replica como se fose Spinoza lembrando ese día en que os enviados do rabino foron buscalo a casa. El estaba prendendo o lume da cociña. Ese día acordou de Uriel da Costa, nacido en Porto e reasentado en Amsterdam, que tivo a extravagancia de Deus non era Natura, nin sequera iso lle concedía porque era unha ficción. Foi atacado con tanta furia que en 1640 cesou de vivir por desesperación.
Sánchez Dragó continúa falando na busca da heterodoxia:
—Usted, don Gonzalo, sigo dando páginas y páginas escritas con magnetofón...
—No, mire —volve interromper o ancián—. Yo no escribo con magnetofón.
—Está casi ciego...
—¡Escribo a máquina! Después grabo lo que he escrito en un magnetofón para escucharlo.
O entrevistador buscou a heterodoxia toda a vida. Cando todos os escritores se establecían en Madrid, el marchou en 1996 a Castilfrío de la Sierra, "un pueblo de Soria con 8 habitantes donde no hay taberna y la casa más moderna tiene 300 años", no que tiña 440 metros cadrados, 12.000 libros e un corral. Fóra herdanza do segundo marido da súa nai. O primeiro fora o periodista Fernando Sánchez Monreal. O seu fillo, Fernando, pensou durante décadas que fora asasinado polos republicanos no Madrid das checas. Conta Dragó:
—El 17 de julio de 1936, Indalecio Prieto entró en la cafetería de las Cortes y preguntó: ‘¿Qué hacen los periodistas jóvenes que no están al pie del cañón?’ La guarnición de Melilla se había sublevado. Mi padre hizo las maletas y se fue. Mi madre se lo recriminó desde el balcón, ya embarazada de mí. Nunca volvió.
Sánchez Dragó soubo, xa instalado na vida na primeira vellez, que o pai fora denunciado por Juan Pujol, xefe de propaganda da Xunta de Defensa dos golpistas.
Eu sabía que o autor vivía nun planeta deshabitado de Soria, pero foi estes días, cando lin sobre o seu enterro, informeime de que era Castilfrío de la Sierra. O meu pai, físico de formación e docente por obrigación, tenme falado do sacerdote krausista Antonio Pérez de la Mata, que naceu nese lugar en 1842, cando a demografía se elevaba á aceptable cifra de 348 habitantes. O meu pai tiña —andan extraviados na miña biblioteca— dous ensaios dese cura soriano: Demostración filosófica de la circunferencia y cuadratura del círculo (1877) e Demostración filosófica de la rectificación de la circunferencia y cuadratura del círculo (1879). A teoría de que unha roda dun carro puidese ser cadrada divertía enormemente ao meu pai, que nunca chegou a tomarse en serio case nada.
Esconder as convicións políticas ou relixiosas baixo unha tea de asentimento,mansedume e cinismo garante salvar a vida. Eu sufro un localismo enfermizo con Ribadeo. Déame vostede un parágrafo de confianza para escribir sobre Un gorro ruso, unha crónica sobre Claudio Pérez Prieto, que coñecemos como Claudín de dona Eudoxia. Edicións Xerais publica a peripecia deste republicano que tiña unha reprodución grande da caricatura que Bagaria lle trazou a Castelao no escaparate da súa farmacia ribadense. O 23 de xullo de 1936 Claudio e o seu irmán médico, Manuel, son avisados de que a brigada do amencer anda buscando neles para pasealos pola volta de Mondoñedo. Volatilízanse. Un cura aparece nun camión para baleirar a farmacia de microscopio, cánulas de baquelita, caixas de Ispagul e morteiros de bronce.
Manuel acaba por ser localizado. As novas autoridades de Ribadeo —monárquicos, conservadores e falanxistas— mandan que se lle faga comprender o equivocado que estaba nas súas ideas con malleiras e cárcere. Claudio bota tres anos agochado nunha parroquia de Ribadeo. En xuño de 1939 atopan un afogado na ría. Os mariñeiros locais, esquerdistas, aseguran que quitaron da auga fría o corpo de Claudín de dona Eudoxia. O farmacéutico é un mangallón coma Göring, ten os ollos azuis e chapurrea o alemán. Curta o pelo ao xeito prusiano de Himmler e viste unha camisa negra. Chama a un amigo taxista, que o leva a Santiago. Ramón Baltar dálle refuxio no seu sanatorio. Baltar é o home elegante da novela de Suso de Toro. Habilítalle unha dependencia sobre a que advirte que está reservada a un enfermo infeccioso que debe permancer en aillamento rigoroso.
Outro republicano, o psiquiatra José Villamil, ten por paciente o xefe da Gestapo en Vigo. Nunha sesión co nazi, o doutor laméntase de que necesita atender un doente no Porto de xeito urxente, pero ten o coche estropeado. O alemán ofrécelle o seu vehículo oficial, con banderín de cruz gamada e escolta motorizada. O automóbil atravesa a ponte de ferro entre Tui e Valença cun enfermo infeccioso que pasa a ser un enfermo psíquico. O fuxido acabou alistándose ao Exército Norteamericano en labores de químico. Embarcou en Lisboa nun trasatlántico chamado Exiria, coma a hetedodoxa monxa galega que partiu da Gallaecia no século IV e chegou a Constantinopla para deleitarse coa última posta do sol en Bizancio.
