O MEDIO dunha beleza inabarcable, porque as cámaras xamais captan o mesmo que os ollos por moito que a tecnoloxía loite por elo, a cineasta catalá constrúe a historia ramificada dunha familia e os seus pexegueiros, aos que durante oito décadas lles adicaron a vida, o sacrificio, ata a inevitable morte do oficio por esgotamento xeracional. Alcarràs é a historia mínima e localizada que narra, sen sabelo como Simón recoñece sempre, un cambio universal no paradigma rural: a fin dun modelo de vida.
Na metraxe do segundo filme da cineasta recoñecín un abano de persoas que, agora na gran pantalla, pasaron a ser personaxes. O ancián que se resiste a asumir o final, o mozo que evita medrar, a rapaza que non quere continuar coa vida de seus avós, os nenos alleos a un problema que determinará o seu futuro. Nesta última colleita de pexegos no lugar de Alcarràs participamos todos, directa ou colateralmente.
Penso agora, co pouso que deixan as boas películas, neses curmáns e amigos de coñecidos —que chegan a ti por historias doutros— que son froito do esforzo de mínimo dúas xeracións do rural que se consolaban ao final de cara xornada coa frase "Fago todo isto para que meu fillo non teña que facelo", recoñecendo e alentado a crueza dun medio de vida que se mitifica polo positivo da natureza e o ecoloxismo actual.
'Alcarràs' afonda na condición de vida ligada á produción e a supervivencia
Hai unha contraparte semellante a ese discurso, "eu non quero levar a vida de sacrificios de meus pais, que é en realidade testemuño consciente do que acontece entre hortas e cortes, das horas e a frustración, pero tamén dunha recompensa que non enche do mesmo xeito a todas as persoas. Un froito, no amplo significado da palabra, que non alimenta igual a todos os estómagos.
Na estrada nacional que conecta Rábade con Begonte, vilas da provincia de Lugo, atopo na travesía en coche unha fábrica capaz de impresionarme polo vapor de agua que desprende e a luminaria case alieníxena que presenta nas noites. Ao meu paso polos portóns dos camións sinto unha mágoa reconfortante, unha tristura porque este modelo de produción sexa a riqueza e salvación dos núcleos pequenos, pero que coa súa existencia asegura e facilita, precisamente, a vida.
É unha contradición fascinante que as factorías destrutivas sexan as conservadoras da subsistencia humana en lugares que doutro xeito serían desertos, salvo polos teimudos que aprecian as raíces familiares.
Estas historias de sacrificio e fin como Alcarràs, que afonda na condición de vida ligada á produción e a supervivencia, veñen sendo unha constante no eido fílmico dos últimos tempos con outros exemplos como Camagroga, Os tomates escoitan a Wagner, Amama, El Olivo ou Trote, unha listaxe que se completa con lecturas como La España vacía, La tierra desnuda ou Porca terra. Non só os medios de comunicación mandan esta mensaxe, non só esas localidades que berran pidindo axuda.
Esas xentes que mercan casas, que se mudan, que teletraballan. Que son, de facto, un novo xeito de vida no espazo onde vive aínda a antiga
Recordo con especial claridade a escena de O que arde, como outros momentos de Alcarràs que podo sentir propios pero que resoarán especialmente forte en Catalunya, na que a personaxe de Benedicta Sánchez frite un ovo nunha tixola de cú fondo que encaixa no fogón desmontable da cociña económica, ou bilbaína que lle din na miña zona. Ese agarimo, ese xesto cargado de idiosincrasia dun modo de vida remite, non obstante, máis ao cadro Vieja friendo huevos de Velázquez que a calquera vitrocerámica dun piso de cidade galega.
Moitas destas historias de vida rural que chega ao seu fin amosan tamén de xeito colateral a inmensa torre de Babel que son os coidados, soportado por mulleres que sistematicamente ocupábanse de gando, fillos, familia, pais e sogros; e o ecosistema social propio das aldeas que permite facer vida, o tecido da veciñanza.
Estes elementos a miúdo invisibilízanse nas outras narrativas, nas combativas, no movemento xurdido paralelamente nos últimos tempos que aposta por recuperar o campo con novas ópticas e dinamitando as supostas barreiras do rural. Esas xentes que mercan casas, que se mudan, que teletraballan. Que son, de facto, un novo xeito de vida no espazo onde vive aínda a antiga. Tamén na provincia de Lugo está o exemplo da harmonía, a comarca da Ulloa, difícil de acadar no equilibrio das forzas.
Cando penso nestas novas poboacións recordo unhas palabras que nalgún momento me dixo o cantante asturiano Rodrigo Cuevas, habitante dunha aldea de sete veciños: "Non podes marchar ao campo, restaurar unha casa, recuperar un espazo e, a continuación, levantar muros e paredes de arbustos que te separen dos veciños. A vida rural, por moderna que sexa, depende da cooperación comunitaria".
No triste mar de preguntas e leccións que trae Alcarràs, cúspide artística dunha problemática social xa abordada pola cultura previamente, crúzanse as caras ficticias coas verdadeiras que forman a miña vida, e a de cada un de nós no seu pequeno universo. Penso nos meus veciños que a diario carretan semente e ferramentas, nas anciáns que cultivan as hortas que vexo desde pequeno arredor da miña escola, nos meus familiares vencellados a estes oficios e non podo evitar preguntarme cando serán os seus últimos pexegos, se eu poderei saborealos, se eles tamén saben da súa fin e se a procuran ou, pola contra, lle temen.
