FÓRA DA CASA de xantares chovía con mala intención. Dentro, acolléronos unha robaliza coma unha folla de pel, para min, e un pesado chuletón de boi, para o meu comensal. Os restaurantes son cemiterios onde nos fornecemos de animais e vexetais mortos, troceados e asados. Sen remorsos. O noso parapeto é a desculpa de alimentarnos. Damos unha importancia excesiva a continuar o noso deambular particular polo mundo. Somos libres porque cargamos todas as culpas na fame, esa sensación diabólica que nos altera o horario, o estómago e ata o pudor.
Cando rematei a robaliza, o camarada insistiu en compartir a desmesura bovina do seu prato comigo. Xa digo, aplica o comunismo en cada actitude e situación.
Na sobremesa de café solitario e sobrio relatoume unha historia fascinante. Comezou por ambientarme nunha primavera de raza, turnista, rexida por un pacto de alternancia entre o sol e a chuvia. Eran os anos 60. El estudaba en Madrid. Unha noite solleira nos bares da Costa Fleming quedara cun tenente do portavións John F. Kennedy. O militar estaba atracado na base que o Senatus Populusque Americanus instalara en Torrejón de Ardoz.
Exprimida a troula, os camareiros de Madrid espareceron serradura para varrer os bares. O comunista, e máis o oficial e cabaleiro ianqui, colleron a Nacional VI nun Dous Cavalos vermello cos faros e as portas pintados de negro. Decidiran peregrinar a Santiago.
A medio camiño, en Benavente, o dúo refuxiouse da madrugada franquista nun bar aberto a cafés con cruasán
O automóbil rodaba endeble polo mapa estendido dunha España na que Carrero Blanco era o fareiro de Occidente, Lola Flores españoleaba con faralaes e o ourensán Quiroga Palacios presidía os conferentes episcopados. A medio camiño, en Benavente, o dúo refuxiouse da madrugada franquista nun bar aberto a cafés con cruasán. Nesa parada, nun asalto de honestidade, o condutor informou ao tenente do motivo real da viaxe: levaba propaganda comunista a uns camaradas composteláns. Os galegos sentíanse demasiado vixilados como para imprimila. Entre os destinatarios das proclamas obreiras estaban o futuro presidente do Principado, Tini Areces, e un proxecto de conselleiro de Fraga.
O oficial da maior armada da Historia sitouse no medio da estrada e mirou cara a atrás: había 240 quilómetros ata Madrid. Mirou cara adiante: quedábanlle 250 ata Santiago. Rañou a cabeza e decidiu: "Direi que me colleches en auto stop".
Non houbo sobresaltos. De mañá entregaron as caixas cos panfletos, os manuais e os incendios leninistas. Os militantes da célula compostelá negáronse a pagalos: os textos recollían consignas do Partido Comunista de España e non do Movimiento Comunista de España, ao que pertencían.
A propaganda é unha tarefa marcial ou tonsurada, nada apropiada para os meritorios de Radio Pirenaica. No Sermos linlle a X. M. Piñeiro sobre a actividade promocional da República que desenvolveu Castelao. Fixo dúas tournés por Estados Unidos; en 1938, e entre 1939 e 1940. O beato de Rianxo viaxaba cunha mesa petitoria pola América na que Roosvelt asinaba a Lei de Neutralidade para vender armas; Elvis empezaba a axitar as Montañas Rocosas e Marilyn podía marchar do orfanato. Alfonso Daniel moderou charlas, serviu tés e berrou arengas para conmover a caridade. Conseguiu furar os petos de mineiros anarcogalegos e mesmo unha partida gubernativa para catro ambulancias, unha por provincia.
Cunqueiro vendería bobinas do papel racionado ao Faro e o rosario acivachado da nai por un xantar no Mosquito de Vigo
O rianxeiro era un home atado ao seu destino, como bo exiliado. Daquela, apuntou no seu diario: "Son fillo dunha patria descoñecida". Viaxaba de costa a costa coa cara de exfumador no primeiro mes, coma un San Manuel Bueno Mártir, predicando sobre o Gólgota no que se desangraba Galicia. Pero era un líder sen xestión, un ourive da frase publicitaria, un Paulo Coelho do cacique velloliberal, a bala falanxista e o teto vacuno.
Como referente a añorar, prefiro a Cunqueiro. A súa expresión facial non era de gravado que representa a derrota de Vouillé. O mindoniense estaba aguado eticamente e nunca se preocupou de achicar a súa moral. Vendería bobinas do papel racionado ao Faro e o rosario acivachado da nai por un xantar no Mosquito de Vigo con Pla e Luján. Quedarei con Castelao.
O home dos lentes apesarados foi marchado a Badaxoz por ser o que agora chaman en Madrid "un golpista". Farto de mirar ao lonxe entre as oliveiras e de xogar contra naipes marcados, deu en escribir o seu monumental Sempre en Galiza. Monumental pola incontinencia das achegas inspiradoras para a nación, as ocorrencias sobre economía e as couces étnicas. Antes a xente lía Sempre en Galiza para coñecer o país, agora miran Fariña. As planeadoras corren máis que as letras.
Como ninguén se molesta xa en sentar á sombra dese ensaio, non hai quen se alporice coa súa hostilidade cara aos xudeos. O autor ampliouna —logo chegar a Nova York— coa xenreira contra os afroamericanos e descubrir que, a maiores de sandwichs, tamén había matrinonios mixtos. Soamente un mes máis tarde xa quería "matar a repugnancia polos negros" que sentira. O día e o lugar do seu cambio están mesmo fixados: 1 de setembro de 1938 en West Virginia. Atopou un bar ao que unicamente podían acceder os brancos e, dun momento para o seguinte, sentiuse "irmán dos negros". O cerebro de Castelao era como a caixa do experimento de Schrödinger, que pode conter un gato vivo e morto ao mesmo tempo.
Sendo un gato schrödingeriano como era, Castelao defendía nuns foros o nacionalismo galego e noutros, o federalismo 'hespañol'
O Martin Luther de Rianxo non deu armado un sistema de pensamento, pero achegou un concepto de nación aberta, portátil; que se traslada canda cada galego. Levou Galicia a Hollywood nunha maleta marrón. Contactou con actores partidarios do asunto republicano, un colectivo que lideraban Joan Crawford. A actriz figurou na lista de 29 intérpretes declarados oficialmente innombrables na publicidade dos cines españois. Outros eran Bette Davis, Charles Chaplin, Bill Crosby ou James Cagney. Cústame imaxinar a Crawford, forxada nas cargas a baioneta contra a súa irmá (Bette Davis), recibindo aquel home de sangue filtrado e recoado. Cústame aínda máis representarme a James Cagney tratando de convencer a San Alfonso Daniel, un secundario no Pórtico da Gloria, para beberen a Lei Seca.
Sendo un gato schrödingeriano como era, Castelao defendía nuns foros o nacionalismo galego e noutros, o federalismo hespañol; pero tamén proclamaba o seu catolicismo, que non percibía contraditorio co "home novo" que atopou na Unión Soviética no mesmo 1938. Ernesto Guerra da Cal foi quen describiu mellor esa aleación de ideoloxías: "É mágoa que un home tan grande sexa así de pequeno nalgunhas cousas. Aquí —en Estados Unidos—, estivo dicindo misas estalinistas de pontificial todo o tempo".
No ano 38, a maiores de percorrer as paisaxes nas radiadas por A guerra dos mundos de Orson Welles, estreitou a man de Stalin para combatir a Franco. Unha perna tapa a outra.
Alfonso Daniel volveu a Galicia coas catro ambulancias, pero nunca se soubo se estaba dentro e fóra dos vehículos, ou mesmo dentro e fóra ao tempo.
