BASANTA é un crítico literario español, é o crítico literario español porque os seus colegas o respectan como presidente. Ser respectado por un crítico é unha categoría de algo, de algo imponente.
Un día de aí atrás citámonos no skyline antigo de Lugo. Acordaramos tomar un café na terraza prominente do hotel Méndez Núñez, dende onde se está orgullosamente á altura do tellado de Facenda e das torres da Catedral, os dous edificios preexistentes á cidade. O encontro era para tomar un café e marchounos a mañá contando cafés por pares.
Ángel procede dun lugar da Pastoriza de nome alentador, Crecente. Pero a toponimia é mentireira. A súa casa sería vintage agora porque carecía de andeis para libros, como as casas dos modernos. Daquela tampouco tiñan Netflix, pero tiñan indianos contadores de anécdotas.
–De neno, eu coñecía mellor Bos Aires ou A Habana que Madrid– dicíame remexendo o azucre coas súas mans conciliadoras.
El foi un Balbino, un ninguén como quen di; un lobato estepario da Chaira cun pai que tivo a sensatez de facelo estudiar no seminario de Mondoñedo. A lanzadeira sacerdotal estaba rexida por curas dunha ortodoxia que tiña por matiz ser falanxista ou ser carlista, por homes tristes que vivían no val lexitimista de Valle Inclán e rodeados polas montañas de Lampedusa. Quedaban perplexos diante dos cambios.
Sen embargo, Basanta lles está agradecido ao profesores do seminario mindoniense porque lle aprenderon a mirar aquel val pechado cos ollos de Ovidio, Virxilio e Plauto, e mesmo a orzar o barco de Ulises ao seu paso entre Escila e Caribdis. Esas racións de coñecemento clásico axudárono a comprender La Celestina, aínda que ser sorprendido lendo a pornografía de Fernando de Rojas supúxolle botar un mes de xeonllos.
Aqueles homes de maitíns e sotana, con Biblia ata no calefón, eran tan temerosos do Deus que os admonizaba pola voz da campá Paula como dos fuxidos que adestraban tiro nos campos altos de millo ás aforas da cidade. Aqueles curas de palio franquista e quirileisón adurmentado vivían nas marxes da vida fortificados polos muros de pedra pesada e por San Tomé de Aquino, comendo touciño de ceo e queixos afumados en San Simón con follas de bidueira abenzoadas, e temendo os cabalos matutinos que se desbocaban baixo os seus camisóns trentianos.
Ese xeito de pasar polo mundo, entre a expiación e a frustración, é o que describe Sartre en O parvo da familia, o milleiro de páxinas que lle dedicou a Flaubert durante 17 anos de traballo. O escritor de Roen tardara demasiado en aprender a falar cando neno, o que convenceu aos pais de que non era completo.
Gustave Flaubert era Madame Bovary, como el mesmo lle confesou ao xuíz que se quería condear polos adulterios de ficción que narrara. Flaubert era un desencantado que nunca asumiu que a felicidade pode ser plena, pero nunca constante, que a decepción baila ao noso redor facéndonos burla.
Ao contrario que Flaubert, Sartre viviu proxectado no futuro. "Reducido ao presente considerábase morto", esencializa Simone de Beauvoir en A cerimonia dos adeuses. O pensador francés sabía que o pasado era un carro cargado de ilusións amargas que arrastran persoas derrotadas polo tempo, como os seminaristas mindonienses que censuraban a un adolescente por adentrarse en La Celestina como se se adentrase no Penthouse.
A cerimonia dos adeuses é un libro cruel no que a amiga de Sartre ergue as cortinas da vellez para que vexamos o xenio mexándose nunha butaca, babeándose ou derrubado polo alcohol nunha alfombra. A crónica de Simone de Beauvoir pareceume unha revelación e, asemade, unha traizón. A pesar da decadencia que relata, vemos un Sartre que circula pola avenida central da vida. O corpo xa non lle pertence, pero non cansa de promover manifestos e protestas polos derradeiros asasinatos ordenados por Franco, os crimes contra os palestinos ou a perversión soviética con Solhenitsin. Sartre insistía en que, mesmo cando as pernas lle cansaran de andar, nunca acordaba da morte. Unha vez, confesoulle a De Beauvoir que non o daba evitado en toda ocasión.
—Os sábados pola tarde, cando vou quedar con vostede, penso que sería estúpido que sufrise un accidente.
Ángel Basanta tamén se sentía no centro da vida cando nos encontramos na terraza do hotel dende a que se conquista visualmente o casco antigo de Lugo.
—Nunca estivera no Méndez Núñez. Era algo inalcanzable cando andaba por estas rúas sendo un estudante de bacherelato –recoñeceume o catedrático de Literatura–. Para min, sentarme nesta cafetería é pechar un círculo.
O rapaz de Crecente acabou sendo coñecido polos seus comentarios sobre libros na prensa de Madrid. Os críticos literarios camiñan polo lado salvaxe da literatura. Editores e escritores míranos con distancia; ás veces, con concordia; ás veces, con indignación; ás veces, con desprezo. Paco Macías, o editor de Positivas, bromea alegando que "se os críticos son escritores frustrados, os editores somos críticos frustrados". A frase divírteme, pero Paco sabe que os editores están asentados na praza maior da cultura. Constantino Bértolo, que dirixiu literariamente Debate recoñeceume o outro día: —Eu nunca quixen ser feliz, esa ordinariez burguesa; quixen influír.
Hai vinte anos influía como crítico de libros en El País. Puido facelo como parte dun grupo incómodo ás grandes editoras. Foron uns detectives salvaxes bolañianos, que acabaron expulsados do oficio porque Madrid poñía a cata, pero Barcelona muxía libros. Houbo unha chamada e El País cambiou a "alienación", que escribiría Rafa Cabeleira.
Ángel Basanta pide outro café mentres me garante que el nunca tivo que dar unha explicación polo seu traballo. É un ser ético, polo que apostaría a que antes cesa que varía a súa opinión.
—O peor non é facer crítica do libro dun amigo; o peor é facer crítica do libro dun escritor que traballa no periódico no que a fas. Tes que lle pedir axuda a un colega. O lingüista Eugen Coseriu sinalaba que "o crítico literario debe ter algo de xardineiro e algo de botánico". Como accedín a esa frase extirpada de contexto, debo supoñer que Coseriu quixo expresar que o crítico debe coñecer as familias dos autores e as especies dos libros como botánico, e debe desarraigar os exemplares menos interesantes como xardineiro.
No cumio do Lugo vello, dialogando con Basanta, puiden comprobar que está libre da ansia de podar que caracteriza a outros críticos. Máis que un botánico, é un biólogo da literatura. –O escritor ten tres idades. Cando é novo non podes dispararlle porque corres o risco de matalo. Cando está asentado, debes ser esixente. Cando está en decadencia, debes ser respectuoso.
Simone de Beauvoir escolleu o xeito máis groseiro de tratar a Sartre. Tamén o máis agarimoso. En A ceremonia dos adeuses lembra que Rilke escribiu que levamos a morte en nós, "como a froita leva o óso dentro"; a idea que analizou Heidegger. Pero Sartre esquivou a morte imaxinando un futuro. Ao final dos seus días, lamentábase de "ter chegado tarde ao Maio do 68" porque era demasiado adulto cando implosionou. Aínda que el nunca o soubo, non se cortou o fío que o unía coa vida. O seu enterro foi unha procesión con centos de celebrantes; novos, na maioría. Como aseverou un amigo seu: —O enterro de Sartre foi a derradeira manifestación do 68.
