Opinión

Cando Gregorio Samsa espertou

Hai uns días fíxose viral un vídeo que ensina a dupla faciana das clases dirixentes británicas. O protagonista, case que inevitábel, era Boris Johnson, primeiro ministro, vencedor das recentes eleccións para revalidar ese cargo, xeralmente considerado un bufón tanto no continente coma en boa parte da Gran Bretaña e o máis firme defensor do Brexit. Despois dunha breve introdución, Boris lánzase ao recitado nun grego clásico máis que aceptábel do comezo da Ilíada.

MALIA QUE a memorización destes versos formase parte hai séculos do currículo de Eton, a escola privada máis prestixiosa do Reino Unido, e aínda que se considere o episodio erudición baleira, non queda outra que recoñecer a intelixencia e a cultura do político, e pensar qué razóns poden levalo a liderar a saída do seu país da Unión Europea, unha decisión que fóra da illa vese como algo absurdo, cando non un acto de tolemia. E tamén nalgúns sectores dentro da illa. Precisamente arredor destes dous conceptos —absurdo e tolemia— xiran as dúas principais novelas sobre o tema publicadas recentemente e xa traducidas ao español, aínda que cada unha o trata dun xeito diferente.

Ian McEwan (Hampshire, Inglaterra; 1948) non require demasiadas presentacións dentro do escenario literario mundial. Pertencente á xeración nacida arredor dos anos 50, a presenza de Expiación, a súa obra mestra, nas típicas listas das mellores novelas das primeiras décadas do século é constante. En La cucaracha (Editorial Anagrama) presenta o que está a ocorrer no seu país sobre o alicerce, precisamente, do absurdo e a tolemia. Para facelo recorre a clásicos coma Kafka e Swift. A novela comeza como unha parábola a imitación de A transformación de Kafka —onde Gregorio Samsa esperta sendo unha cascuda—,  pero á inversa: o protagonista humano non se transforma nunha cascuda, senón que é o bicho o que esperta un día convertido en primeiro ministro do Reino Unido. Incapaz de soster esta ficción durante moitas páxinas, McEwan axiña toma o camiño do grande ironista da literatura británica, Jonathan Swift, no seu Conto dun bocoi. Do mesmo xeito que o creador de Gulliver presentaba as ilóxicas polémicas do bocoi como exemplo das banais disputas relixiosas, McEwan escolle unha hipótese económica para amosar a parvada que supón o Brexit: a cascuda trocada en máximo dirixente británico apoia con forza a inversión da economía, isto é, o pagar por traballar e o cobrar por mercar bens e servizos.

A mensaxe resulta transparente, o cal é lóxico nunha obra breve con pretensións de manifesto: nun mundo cada vez máis globalizado as decisións baseadas nunha idiosincrasia que leve ao illamento teñen enormes posibilidades de se converter en parvadas. O apoio democrático recibido por esas iniciativas só se explica por medio da manipulación e o uso dun discurso público centrado nas motivacións máis primarias dos cidadáns, que non apele á súa racionalidade senón, en boa medida, ao mundo perdido da excepcionalidade british. Ocorre que McEwan transmite ao lector o desacougo do intelectual e a súa impotencia á hora de controlar o desenvolvemento destas ideas cando están apoiadas por poderosos aparatos de propaganda.

A visión de Jonathan Coe sobre o estado de cousas no Reino Unido está moito máis chea de matices cá de McEwan

Jonathan Coe (Worcestershire, Inglaterra; 1961) pertence á seguinte xeración de escritores británica, a dos nacidos xa preto dos anos 60. A súa visión sobre o estado de cousas no Reino Unido —habería que dicir en Inglaterra— preséntase en El corazón de Inglaterra (Anagrama) e está moito máis chea de matices cá de McEwan polo mero feito de que o molde literario é diferente: pasamos da parábola á novela realista e dunha obra illada á peza final do que polo de agora é unha triloxía —quen sabe se poderá chegar un cuarto volume—, iniciada con El club de los canallas e continuada con El círculo cerrado.

Non estamos perante unha novela complexa —os artificios narrativos son escasos e os personaxes estereotipados—, pero si ante unha historia que usa con habilidade a ferramenta do protagonista coral para presentar os convulsos últimos anos da sociedade e política británica. O grande acerto de Coe ten moito que ver co doutras obras publicadas nestes anos: ensinar ao lector que, por importantes que sexan Londres, Oxford e Cambridge, Inglaterra vai moito máis alá destes lugares. Non é casualidade que boa parte da acción se desenvolva arredor da cidade de Birmingham, a máis importante das Midlands e a que inspirou segundo se di na mesma novela a Tolkien á hora de crear a Comarca do Señor dos aneis e aos mesmos hobbits, co seu carácter teimudo, caseiro e destemido cando se dan determinadas circunstancias.

Coe usa para analizar o Brexit un arco temporal que chega ata o comezo da década dos anos 10, cando o obxectivo que unía o país era aínda a celebración duns Xogos Olímpicos que impresionasen a todo o mundo. Mais en realidade axiña nos decatamos de que cando se trata dun fenómeno coma este o curto prazo non explica nada, xa que un factor fundamental é a fenda xeracional. Os anciáns, saudosistas do glorioso pasado imperial, e implícita ou abertamente racistas, votan en bloque por unha saída da Unión Europea que non lles vai afectar. As súas ideas pasan a unha segunda xeración, representada polos varóns brancos-heterosexuais-de mediana idade, que une a estas ideas un poderoso antiintelectualismo.

Os personaxes de ideas progresistas ou ben están illados ou ben mergullados en polémicas sin sentido alimentadas e amplificadas polas redes sociais

Ocorre que os intelectuais e a esquerda non saen moito mellor parados. Polas conversas entre un coñecido analista político de tendencia laborista e un asesor de David Cameron decatámonos da desconexión de moitos conservadores, educados nas mellores escolas privadas, da visión da realidade dos seus propios votantes. Os personaxes de ideas progresistas ou ben están illados ou ben mergullados en polémicas sin sentido alimentadas e amplificadas polas redes sociais, o que impide que os seus argumentos fronte unha decisión absurda se escoiten. Deste panorama podemos salvar a Sophie, a perrsonaxe máis redonda da novela e a que leva a semente da reconciliación e a esperanza de cara ás seguintes xeracións.

A sensación de desacougo ao rematar as dúas lecturas é inevitábel: Inglaterra sofre unha crise sistémica compartida por outros moitos países —é imposíbel que o lector non tire paralelismos coa situación española— e non hai practicamente ningún elemento positivo ao que se agarrar e que prometa un futuro mellor. Se fracasaron os vellos valores, as mellores escolas, a educación pública e os políticos de todas as cores… que queda? Paradoxalmente, que o Brexit saia ben; algo que semella moi improbábel.

A tarefa da narrativa —e da obra literaria en xeral— non é ofrecer propostas senón facer retratos, con distintos grados de verosimilitude neste caso ao se tratar de novelas con propostas estéticas e estruturais ben diferentes. En todo caso, o acerto de ámbalas dúas é evidente: rematadas moito tempo antes das eleccións de hai unhas semanas, conseguiron vaticinar que se ía chegar a unha situación absurda (McEwan) e que o chamado Brexit duro ía triunfar grazas á alianza dos sectores xa citados e á presenza dun político populista quen de catalizar as enerxías da frustración.

Malia todo, Coe e McEwan si ofrecen unha saída a todo isto, aínda que só sexa por exclusión. Ao antiintelectualismo, a simpleza de pensamento, a ignorancia e os prexuízos hai que opoñer a reflexión e un verdadeiro humanismo, que só acada mediante un coñecemento fondo. O problema é que esta é unha solución a longo prazo para uns atrancos que quizais dentro duns meses sexan irresolúbeis —veremos no 2050 un Brexin?—). Namentres semella que a única reacción posíbel no literario e o estético oscila entre a sátira de McEwan e as pretensións humorísticas dun Coe que quizais tente ser P.G. Wodehouse ou Tom Sharpe, pero que fracasa no intento: o que ensina non é cómico senón ridículo e patético, a expresión dese país contraditorio no que un clown pode ser primeiro ministro e citar episodios dunha das obras fundamentais da civilización na súa lingua orixinal.

Comentarios