Opinión

Un simple mapa

ENTRE as enfermidades que azoutaron aos seres humanos ao longo da historia con epidemias masivas e mortíferas ningunha resulta máis paradoxal có cólera. A peste negra, a varíola, a malaria, o tifo e outras son enfermidades con vectores minúsculos, non coñecidos ata hai moi pouco tempo, e en xeral difíciles de curar sen antibióticos, que como sabemos só se estenderon dende os anos 50 do século XX.
Nogueira
photo_camera Nogueira

EN TROQUES, o cólera está provocado por un vector que aínda que non se vexa ao microscopio é recoñecíbel polo tipo de deposición —chamada moi graficamente ‘deposición en gran de arroz’— e a súa cura non pode ser máis sinxela: auga con sal e auga con azucre.

Xa que logo, como conseguimos os seres humanos que o cólera se convertese nunha epidemia durante máis dun século? Responde a esta pregunta Steven Johnson en El mapa fantasma, un libro que xa ten os seus anos pero que agora, co don da oportunidade, trae ás librarías españolas Capitán Swing.

El mapa fantasma pode lerse coma un libro de historia pero tamén coma unha novela policíaca na que o asasino é un pequeno organismo, o vibrio cholerae, e os investigadores unha serie de detectives que se moven polo Londres vitoriano. O recurso non é casual e fai que a obra sexa moi lexíbel: non é frecuente atopar divulgación que respecte un arco narrativo de xeito tan traballado. Porén, non hai só espazo para a apaixonante historia senón lugar para unha fonda reflexión sobre coma o saber convencional —ou sentido común, tan gabado nestes meses— pode entorpecer a investigación e mesmo matar a miles de persoas.

Grazas aos libros de Charles Dickens coñecemos en profundidade como era a vida na Inglaterra do século XIX, que nos aspectos hixiénicos se pode resumir nunha soa verba: miasmas. Londres era unha cidade noxenta e no Támesis remataban tanto os refugallos produto da nova actividade industrial coma os ouriños e as feces dos cada vez máis numerosos seres humanos que poboaban a urbe. Un ano tivo lugar o que quedou na historia coma O Gran Fedor, unhas semanas nas que a beira do río era simplemente impracticábel, o que levou mesmo á suspensión das sesións no Parlamento.

Un anestesista que non era experto en andazos puido elaborar o que se considera o mapa máis famoso da historia da medicina

Dada esta situación, cando en 1854 estoupou unha epidemia mortal, os médicos e as autoridades consideraron lóxico atribuíla ao fedor da urbe e pensaron que a enfermidade se transmitía por vía aérea. Esta é a historia de como John Snow, un anestesista que non era experto en andazos, desafiou este coñecemento e puido elaborar o que se considera o mapa máis famoso da historia da medicina, elaborado arredor dunha fonte de auga en Broad Street.

Contra o que opinaban as autoridades, Snow comezou a detectar un patrón que non tiña nada que ver coas condicións de vida dos enfermos. Se a causa da epidemia eran as malas condicións hixiénicas e todas as casas daquel barrio eran pobres… porque nuns bloques morrían case que todos os veciños e noutros non ocorría nada? Puido saber que o problema eran as infiltracións dende un pozo negro a aquela fonte, pero non tería acadado o éxito sen o reverendo Henry Whitehead, un home que ao principio non cría en Snow e que despois pasou a poñer ao servizo da saúde o seu coñecemento do barrio e o respecto que tiña entre os veciños.

As artes do thriller médico do século XXI aplicadas ao século XIX, uns personaxes atractivos e redondos e o triunfo da evidencia empírica sobre a superstición e o coñecemento abstracto constrúen arredor do famoso mapa un libro perfecto para estes tempos nos que a medicina ocupa o primeiro plano nas novas diarias.

Comentarios