Opinión

Una América peculiar

Segundo o meu mapa de antípodas, as de Perú están entre a China e o Xapón, o cal resulta curioso polos contactos culturais entre o país andino e os xigantes asiáticos: a finais do século XIX o Perú recibiu miles de culíes —traballadores semiescravos chineses— e, cando estes deixaron de cruzar o océano, miles de xaponeses foron detrás, os máis coñecidos os minami, dos que nacería a coñecida familia política dos Fujimori.

Dados estes íntimos contactos, para moitos peruanos —e outros americanos— as antípodas atópanse no leste de Europa e en certos países árabes cos que nunca mantiveron demasiadas relacións culturais. Así o explica o antropólogo e historiador Claudio Lomnitz na súa peculiar memoria Nuestra América, relato de como a súa familia prosperou en distintos lugares do Cono Sur. Publica Galaxia Gutenberg e hai que felicitala pola súa puntería, xa que o autor era ata estes intres practicamente un descoñecido en España. 

A familia Lomnitz procedía do podre corazón dos imperios derrubados despois da Primeira Guerra Mundial, ese cruce de camiños entre Austria-Hungría e Rusia coñecido como Besarabia, na fronteira coa Bucovina romanesa, agora Ucraína, naqueles tempos un crebacabezas no que a poucos quilómetros dos Lomnitz ía nacer Paul Antschel —despois, Paul Celan—, o xigante da segunda metade do século XX, xudeu de familia alemá tamén.

Se algo partillaban todos os grandes países que pelexaban por aquelas terras de sangue era o seu antisemitismo, tal e como conta de xeito arrepiante o autor: a Zona de Asentamento rusa, os pogromos en Moldavia e Ucraína —Kiev e Chisinau en particular—, o permanente rexeitamento polaco, despois a Garda de Aceiro romanesa... por iso os Lomnitz decidiron marchar da cativa Nova Sulitza.

Aínda que case toda a familia emigrou —con algún dramático episodio de abandono que constitúe quizais o intre de más intensidade do libro—, o protagonista da memoria é o avó do autor, o culto e políglota Misha Adler. El elixiu un destino, como pouco, peculiar: no canto de forzar a entrada en Palestina ou escoller os Estados Unidos como tantos milleiros de compañeiros de fe, dirixiuse cos seus a Perú, a antípoda cultural de Romanía ou Israel.

Dous elementos dan interese ao núcleo central da obra: a relación de Adler con José Carlos Mariátegui e a peregrinación por distintas terras até se espallar a familia polo mundo. Mariátegui, por non pertencer ao Boom, é relativamente pouco coñecido en España, pero opta ao título de mellor ensaísta hispanoamericano de todos os tempos... e tamén foi fundador do Partido Comunista de Perú, o que levou aos Adler ao cabo fóra da nación andina. Colombia, Venezuela, Chile, Israel... finalmente Estados Unidos e México... a diáspora dos Adler e os Lomnitz tivo moitas paradas, mais en ningún momento sentimos confusión coma lectores, grazas á prosa limpa e á naturalidade na expresión dun Claudio Lomnitz que, por veces, semella estar a contar un conto.

Por desgraza, non pode faltar tampouco a relación da familia protagonista co episodio final do antisemitismo europeo, o réxime nazi. Estarrece pensar que, con todas as súas traxedias, a familia Lomnitz foi inmensamente afortunada: non houbo Holocausto en América. Os que quedaron no Vello Continente sufriron un terríbel destino e algúns nin sequera chegaron á Shoah. Coma se dunha novela negra se tratase, o ensaio péchase coa descuberta de que un dos antergos do autor foi tamén unha das primeiras vítimas do Partido Nazi, moito antes da súa chegada ao poder. Un triste peche para unha historia de esperanza e supervivencia que ofrece horas de lectura proveitosas.

Comentarios