Ramón Gómez. Manuel Domínguez. Agustín Souto Vilares. Marcelino Pérez. Eran catro veciños de Becerreá, a miña vila, na metade dos anos 30. Pertencían a organizacións de esquerdas. Despois de diversas peripecias, que descoñecemos na súa maior parte, durante a Guerra Civil, remataron en Mauthausen, o campo de concentración de Austria no que os nazis encerraron a boa parte dos republicanos españois que caeron nas súas mans.
Alí morreron Ramón e Agustín. Sobreviviron Manuel e Marcelino. Deixaron Becerreá na loita pola democracia, pero en democracia alí non os lembra absolutamente nada. Nin unha placa, nin unha rúa. Na Galiza non só temos un problema coa memoria histórica, senón tamén co esquecemento. Non se pode lembrar aquilo que non se coñece e, ata hai unha semana, eu mesmo, alguén formado nas Humanidades e con interese no asunto, non sabía nada destes catro homes. Non estaba só na miña ignorancia, xa que por moito que preguntei a algúns veciños senlleiros, ninguén soubo darme novas deles. Por desgraza os que os coñeceron xa non están entre nós.
Alumeou as miñas tebras a historiadora Alba Garrido, de prodixiosa precocidade na pescuda histórica, cun ensaio tan breve como contundente: De Galicia a Mauthausen, nado no marco do Programa de Doutoramento en Historia Contemporánea da Universidade de Santiago de Compostela e publicado por Galaxia. Non usamos aquí a palabra editado porque, precisamente, a única tacha que se pode poñer ao libro é a presenza de grallas e erros de estilo aquí e alá, que facilmente se terían podido resolver cunha revisión máis exhaustiva
Garrido basea a súa narración nun fondísimo traballo de investigación que aparece sistematizado para o lector nunhas táboas presentadas como anexos. A boa organización das mesmas permite atopar os datos básicos con facilidade e excitará a curiosidade de quen, coma min, procure historias de concellos cativos. En canto ao relato, o lector informado pode comprender a súa brevidade. Sería xusto lembrar en profundidade as historias de todos e cada un dos máis de douscentos galegos deportados ao infame campo da canteira, pero iso, máis ca unha tarefa hercúlea, semella algo imposible: as súas pegadas pérdense xa na noite dos tempos, máis no caso dos moitos que finaron en Austria e que, polo tanto, non puideron deixar testemuño do terror. Por lóxica atende Garrido máis a sobreviventes coma o coruñés Francisco Pena ou a algúns finados dos que, por determinadas circunstancias, posuímos algunhas informacións máis. Tarefa será doutros continuar polo camiño aberto por Garrido.
Non podemos tampouco pasar por alto a capacidade sintética da autora, especialmente importante ao principio e ao final do libro. Na parte inicial temos, en moi poucas páxinas, debuxado un cadro global da Guerra Civil española; no nó do relato, unha descrición atinada do funcionamento dos campos de refuxiados franceses e norteafricanos onde foron parar os galegos denantes de pasar a mans dos nazis; no final, unha completa e intelixente reflexión sobre o estado das políticas da Memoria e as ameazas que, desgraciadamente na nosa opinión, caen sobre elas.
De Galicia a Mauthausen non é un libro necesario senón imprescindíbel. Éo porque, como ben sinala tamén Garrido, a reivindicación no noso país mirou moito máis, de xeito comprensíbel, a América —onde marcharon Castelao, Seoane e tantos outros—, á Galiza mártir —simbolizada por Bóveda— e, se me apuran, a certas grandes historias. Porén, quizais sexa hora de continuar polo camiño das pequenas historias e do que ocorreu en concellos como Becerreá, Cerdedo-Cotobade, San Cibrao das Viñas ou Dumbría, por citármonos uns poucos que tiveron entre os seus paisanos vítimas triplas: do franquismo, do maltrato francés aos refuxiados e da barbarie asasina nazi.
