EN 1947, J. A. Bardem —como asinou a partir de que Juan A. converteuse nun Juana nas notas dun exame— entrou no recentemente creado Instituto de Investigacións e Experiencias Cinematográficas, a escola de cinema onde coñecería, o mesmo día do ingreso, a Luis García Berlanga Martí. Nas súas lembrazas Y todavía sigue. Memorias de un hombre de cine (Cátedra, 2022) —presentadas en forma de diario desestructurado, pero cheo de anécdotas e moi ben escrito— Bardem lembra como foi o primeiro encontro entre os dous: "Era Luis un joven valenciano, alto, con bigote y sombrero y pinta de señorito. En los breves momentos que pudimos hablar antes de ser llamados al examen oral, nos vomitamos el uno al otro todos nuestros conocimientos cinematográficos, nuestros gustos: títulos, autores, directores, actores, actrices, músicos… Sin saberlo, Luis y yo formamos de inmediato eso que el fascista José Antonio Primo de Rivera calificó, refiriéndose a España, como una unidad en lo universal".
Juan Antonio Bardem (Madrid, 1922-2002) era fillo dos cómicos Rafael Bardem e Matilde Muñoz Sampedro. Naceu e viviu en Madrid ata que, cos seus pais de xira estival "por las plazas del norte", estalou a Guerra Civil. "Se sublevó o Ejército de África", díxolle o actor Manuel Arbó nunha rúa moi próxima á súa casa o 17 de xullo de 1936, cando volvía do cinema. Sempre que estaban de xira, os pais de Bardem facían envíos semanais con diñeiro para a manutención que administraba a tata ao seu cargo. Pero con Madrid pechado, o diñeiro deixou de chegar desde Vitoria. "Estabamos cercados por el hambre". Antes de evacualos a Barcelona, Bardem viu entrar ás primeiras Brigadas Internacionais en Madrid. "Un día cinematográfico de cielo plomizo, luz gris. Un momento emocionante". A súa vocación cinéfila espertou dous anos antes. O seu primo Manuel, oito anos maior que el, dáballe clases particulares de matemáticas. Moitas veces, Manolito pechaba o caderno antes de tempo e convidábao ao Cine Callao. Ocurrió una noche (Frank Capra, 1934), Tres lanceros bengalíes (Henry Hathaway, 1934)... "Madre mía! Gary Cooper, Mirna Loy… El Imperio Británico, el paso del noroeste, la chirimía, la cobra, la cacería del jabalí, los dedos destrozados por la tortura, el sacrificio del héroe… Como no iba yo a amar a mi primo Manolo!".
Na década dos 50, o cinema español vive unha transformación fundamental. Sae diplomada a primeira promoción do IIEC, creando unha canteira de realizadores con referencias moi diferentes aos das xeracións anteriores, e esténdese nas universidades unha vida cultural nova, con revistas de cinema e unha rede de cineclubes que espertan o interese da mocidade máis inquieta. No IIEC, a parella Bardem-Berlanga embarcouse nun feixe de proxectos.
Non é ata que ¡Bienvenido, Míster Marshall! (Luis García Berlanga, 1953) consegue un éxito rotundo en España e no estranxeiro
Empezaron a escribir crítica de cinema para a revista do Sindicato Español Universitario (Seu), e iniciaron varios proxectos de películas e longametraxes colectivos que quedaron inacabados. Crearon a empresa Industrias Cinematográficas Altamira e co escribiron a súa primeira película xuntos a partir dunha idea do propio Bardem. Esa pareja feliz (Bardem-Berlanga, 1951) rompe co cinema anterior nunha parodia que ridiculiza o cinema do réxime, recargado e solemne. A película fílmase, pasa a censura e consegue a cualificación da administración, pero tarda dous anos en estrearse. Non é ata que ¡Bienvenido, Míster Marshall! (Luis García Berlanga, 1953) consegue un éxito rotundo en España e no estranxeiro. ¡Bienvenido, Míster Marshall! —gañadora en Cannes do premio Internacional e dunha Mención Especial polo guión— é a película fundacional dunha cinematografía que espertou o interese de Europa e cambiou, para sempre, o cinema feito en España. Segundo o historiador Román Gubern, por primeira vez, o cinema español analiza a contorna social do seu país e fálalles directamente aos espectadores:
"Tenemos que abordar y resolver nuestros problemas sin soñar que vengan otros a resolverlos". Dous anos máis tarde, nas Conversaciones de Salamanca —o primeiro congreso no que se analiza o cinema español posterior á Guerra Civil e as súas circunstancias—, Bardem fai o seu diagnóstico: "El cine español es políticamente ineficaz, socialmente falso, intelectualmente ínfimo, estéticamente nulo e intelectualmente raquítico".
A partir de Cómicos (1954), Bardem inicia un camiño como director e guionista en solitario, separándose da comedia de Berlanga —que, por outro lado, se faría universal—, e buscando unha conexión máis próxima ao neorrealismo italiano. Con Muerte de un ciclista (1955) inicia unha triloxía sobre as miserias da pequena burguesía española, que completou con Calle Mayor (1956) e La venganza (1958), e marcaría o punto máis alto na cinematografía do director.
En 1960 impulsa a Asdrec, un sindicato paralelo e independente do SNE que pretendía eliminar a censura
Bardem quería transformar o cinema non só desde un aspecto formal e narrativo. Tamén desde a súa estrutura interna, as súas relacións laborais e as súas reivindicacións sindicais. Nos premios que outorgaba o entón Sindicato Nacional del Espectáculo, Muerte de un ciclista obtivo o cuarto premio. Na cea de entrega, e cando Bardem se levantou recoller o seu, o crítico do diario Pueblo, Tomás García de la Puerta, "protegido de Emilio Romero, su director y hasta gorila de él", gritou desde o seu asento: ¡Viva Rusia!. Na mesa estaban, entre outros, o xefe das Juventudes de Falange y las Jons. "Once días después", escribe Bardem, "yo inauguraba mi estancia en los calabozos de la Brigada Político-Social na Puerta del Sol".
En 1960 impulsa a Asdrec, a Agrupación Sindical de Directores-Realizadores Españoles de Cinematografía, un sindicato paralelo e independente do SNE que pretendía, entre outras cousas, eliminar a censura, ou, cando menos, que se regulase dalgún modo a codificación, para que os autores soubesen a que se enfrontaban e non depender do capricho do censor. Non o conseguiron, e a súa militancia na Asdrec, da que era presidente, afectou á súa carreira cinematográfica.
Aínda que a Metro-Goldwyn-Mayer mantivo sempre excelentes relacións co director, ben para financiar algunha das súas películas, ben para encargarse da distribución internacional, o cinema de Bardem nunca chegou a despegar como nos anos 50. En España, a crítica e a censura asañáronse cun autor que era abertamente comunista e militante do PCE na clandestinidade. Despois de varios fracasos — A las cinco de la tarde (1960), Los inocentes (1963) e Nunca pasa nada (1963)— percorre un longo período de doce anos no deserto. Los pianos mecánicos (1965), entorpece aínda máis o seu despegamento nacional e internacional. Négase a negociar coa censura, e a súa película acaba sendo amputada.
Bardem vive os últimos anos do franquismo e os primeiros da transición con entradas e saídas do cárcere. Na manifestación de 1976 polas liberdades democráticas e a amnistía, convocada pola Junta Democrática, acabou detido por Billy el Niño, o torturador da Brigada Político Social máis famoso do franquismo. Manuel Fraga, entón Vicepresidente do Goberno para Asuntos de Interior, impuxo a toda a Junta Democrática (Ramón Tamames, García Trevijano…) e ao propio Bardem multas astronómicas que non podían pagar. Acabaron no cárcere de Carabanchel, xunto a dirixentes de CC.OO. e do PCE que xa levaban tempo en prisión, como Marcelino Camacho. Bardem ofreceuse como axudante ao cura director do cineclub do cárcere. "Prescindiu absolutamente de min".
Na súa última entrada no diario en 2002, o ano en que morreu, laméntase de que a escasa unidade de PCE soamente se manifesta nos funerais dos veteranos. "Y uno se da cuenta de que siendo ya lo de la première cordée, su turno está al llegar. Dentro de nada habrá que recurrir al clásico y decir: La función terminó. Perdonad sus muchas faltas".
