DE PREGUNTAR aos seguidores do Táboa Redonda por algún lugar onde volver comezar teriamos tantas opinións como lectores. Quizais os urbanitas imaxinasen un paraíso natural, afastado da competición de cada día. A xente da aldea podería queixarse da lentitude, da pesadez do tempo no rural. Hai quen escaparía a outro país diferente, a outro continente. Outros ficarían onde están. Pero ninguén escollería unha cárcere como punto de partida. Coas chaves da casa no peto, sentímonos libres de pecado e banalizamos a dureza do caldeiro —"vinte anos non é nada", dicimos, coma no tango—. Cústanos a empatía, mesmo presos cada un de nós dos nosos propios barrotes. En silencio, espántanos esa dor, esa condena máis tanxible.
Para Johnny Cash, sen embargo, a prisión de Folsom, a 30 quilómetros de Sacramento, representou o lugar onde recuperar o timón. Entre o 1965 e o 1967, o rei do country foi arrestado sete veces. Unha delas, por provocar un incendio forestal logo dunha avería do seu camión. O cantante tentou disimular a catástrofe —o lume devorou dous quilómetros de monte, morreron 49 dos 53 cóndores que había na reserva natural de Los Padres— e fixo que pescaba nun río cercano. Outra vez, foi detido na fronteira con México por posesión de anfetaminas e tranquilizantes sen prescrición médica. Malia non pasar nunca dous días seguidos na trena, a mediados dos anos 60, Cash era un outsider. Recibía ameazas de morte dos supremacistas por casar cunha muller "de sangue negro", Vivian Liberto. As radios norteamericanas censurábano polas súas constantes detencións. Os hostaleiros sabían da súa brutalidade. Estaba enganchado ás drogas de farmacia.
Cash dilapidara un pasado glorioso, pouco probable para un neno que medrara durante a Gran Depresión, fillo dun obreiro vagabundo que apañou algodón antes de levantar unha pequena granxa. Johnny traballou con seu pai desde cativo e aos 12 anos perdeu ao seu irmán Jack, de 15, nun accidente laboral. Con todo, na madurez prematura do rapaz houbo lugar para a luz. "Unha tarde, logo de cortar leña, cantei unha canción de góspel e saíu esa voz de baixo", explicoulle a Sylvie Simmons, cronista da revista Mojo. Súa nai, sorprendida, custeou unhas clases e a profesora percibiu axiña o talento. "Aos dous días pechou a tapa do piano e díxome que cantase como quixese e que non deixara a ninguén cambiar a miña forma de facelo", rematou. En momentos chave da súa carreira, o artista atoparía xente disposta a deixalo expresarse: Sam Phillips, que o recrutou para Sun Records en 1954, ou Rick Rubin, que o sacou do esquecemento na vellez.
Nos anos 50, compañeiro de selo —e por veces de grupo— de Elvis Presley ou Jerry Lee Lewis, o cantautor conquistou os Estados Unidos. I Walk The Line, elixida por Rolling Stone entre as mellores 30 cancións da historia, alcanzou no 1956 o primeiro posto da listaxe de Billboard. Un ano antes escribira Folsom Prison Blues, unha peza na que se puña na pel dun foraxido. A letra adiantaba unha constante na obra do artista: malia ser un conservador, gustáballe desafiar as convencións, axitar o puritano mundo do country. Ring of Fire, escrita por June Carter, a súa futura esposa, converteuse nun éxito no 1963. Tamén desatou a polémica: fala da infidelidade que cometen dous casados, Cash e a propia Carter. Despois dos ventos con aire mexicano da melodía, que piden un tequila, chegou a resaca.
Malia ser un conservador, a Johnny Cash gustáballe axitar o puritano mundo do cuntry
Á altura de 1968, na encrucillada, Cash optou pola radicalización. Logo de dar varios concertos gratuítos en prisións, convenceu a Columbia de gravar At Folsom Prison. Rexistrado na cafetería do cárcere californiano ante 2.000 reclusos, o disco non recolle un recital benéfico ao uso. Entre o historicismo do country e a enerxía do rock and roll, o músico fala ao corazón dos presos. Todas as cancións do repertorio versan sobre o caldeiro. En Cocaine Blues, o músico reflicte a paranoia que produce a cocaína, a perdición de tantos convictos. O protagonista da peza asasina á súa muller e tenta fuxir: "Fixen un bo plan/ pero fun demasiado lento./ Colléronme en Juárez, México". E a platea brama. "Cash coñecía as rutas", expón Geoffrey Canon, de The Guardian. 25 Minutes to Go conta a historia dun condenado a morte: "Quédanme 23 minutos/ pero ninguén pregunta como me sinto", espeta o intérprete, e a súa voz de granito fraquea a medida que avanza a conta atrás. En Folsom Prison Blues, Cash entoa: "De neno, miña nai soía dicir/ fillo, sé un bo rapaz, nunca xogues con armas./ Pero dispareille a un home en Reno/ só por velo morrer". Os presidiarios ruxen, porque entenden. O cantante estalles a dicir que el tamén odia, que el tamén puido acabar na trena, que el tamén é un ser humano. O álbum tivo un enorme éxito, que repetiría At San Quentin (1969).
Entre as cancións que Cash cantou en Folsom había unha composta por un dos reclusos da penitenciaría. ‘Greystone Chapel’ era obra de Glen Sherley, un cantautor de talento condenado por roubo con violencia e que flipou cando escoitou o seu tema no recital. Cando quedou libre, no 1971, o artista contratouno para que formase parte da súa banda. Pero Sherley non foi quen de manexar a súa vida fóra do cárcere; a cada roce, ameazaba aos compañeiros de grupo. Cash viuse obrigado a despedilo e Sherley suicidouse sete anos despois.
A Sherley faltoulle a boa estrela. A de Cash foi June Carter. Descendente dunha familia lendaria do country, profundamente relixiosa, a artista axudou ao seu home a centrarse na súa carreira e construír unha mitoloxía. Na canción Man in Black (1971), o músico presentábase como O Home de Negro, a voz da conciencia que vestía roupa escura polos aflixidos. En verdade, había anos que Cash padecía o apodo de O Enterrador polo seu vestiario, que respondía a unha razón práctica: de xira, era máis doado atopar prendas desa cor. O cantautor tiña un compromiso social —The Ballad of Ira Hayes denunciaba o racismo, foi firme na súa defensa dos presos—, pero cantaba para Nixon na Casa Branca. Pontificaba contra as sustancias recreativas mentres abusaba das drogas legais. "É unha contradición con patas,/ medio verdade, medio farsa", escribiu o seu amigo Kris Kristofferson (The Pilgrim).
Se nos 70 resucitou, con incursións no cinema e na televisión incluídas, Cash tocou fondo nos 80. No 1983, cabreouse cunha das avestruces da súa granxa. Mala idea: o animal partiulle varias costelas dunha patada. Con todo, o peor estaba por chegar. Durante a recuperación, o músico enganchouse aos calmantes, unha adicción que lle custaría superar. Vagou por varias discográficas sen acadar éxitos e deuse por acabado. Ata que, a principios dos 90, un produtor de heavy e rap, vegano e barbudo, trinta anos máis novo ca el, apareceu por un dos seus concertos. "Non esperaba a un artista fráxil. Pregunteille se quería gravar comigo e respondeume: 'Para que?'", explicou Rick Rubin. A resposta ao para que foi sinxela: Comunicarse coa xente, vender discos. A contestación ao como foi mellor: "Quería que non houbese nada entre el e o oínte", afirmou Rubin, que acadou o milagre. Entre os nomes do pop do século XXI (M.I.A., The White Stripes, Arcade Fire), antes e despois de morrer no 2003, asomou de novo o xigante do country.
Os seis discos que Cash gravou para o selo American Recordings compoñen un fresco sobre a escuridade e a redención. Artista e produtor mesturaron cancións de clásicos (Hank Williams, Jimmy Driftwood) e pezas de autores máis recentes (Beck), que gravaron cun formato acústico. Nas últimas entregas, a voz do intérprete, vítima dunha enfermidade dexenerativa, carece da forza de antes, pero transmite sabedoría. "Hai unha fenda en todos nós,/ é para que entre a luz", escribiu Leonard Cohen. Cando canta sobre a depresión —I See A Darkness, de Will Oldham— ou a adicción —Hurt, da banda de heavy metal Nine Inch Nails—, Cash amosa lucidez e vulnerabilidade. Sabe o que di: coñece a dor dos cárceres, a un lado e ao outro das reixas. Sabe tamén que sempre hai unha saída.
