"SITUEIME NO labirinto, pechado e con sete portas, que é a miña cidade, e atopeime cunha pantasma que está á espreita. Que quere a pantasma? Loxicamente ten que pretendeer algo en relación co centro da cidade, e o centro da cidade está marcado polo sepulcro do apóstolo Santiago, a tumba e a cripta".
Suso de Toro
157. Hai uns cantos anos, botando contas sobre as características da novela histórica galega, reparei nun dato ben curioso. A maior parte das ficcións ambientadas ou inspiradas no Camiño de Santiago e publicadas nos últimos anos estaban escritas por autores e autoras non galegas. Como o demo vive nos detalles, ao botar un ollo máis fondo decatábaste de asuntos saborosos, como que moitas autoras tiñan apelidos compostos, en plan familia ben de Serrano, ou que os libros eran polo xeral remedos low cost dos grandes best sellers históricos dunha década anterior. Entre os galegos, unha excepción a esta sequía literaria fora Suso de Toro coas súas Trece badaladas (Xerais, 2002); o escritor compostelán empregaba códigos davincianos no seu texto pero falaba sobre todo da catedral e a súa tradición: asunto próximo pero non exactamente idéntico ao Camiño, porque a visión do escritor proviña, ao meu ver, dunha tradición anterior e de raiceiras distintas. Curiosamente, o percorrido deste libro foi, naquela altura, inusitado para a literatura galega: tradución ao castelán, Premio Nacional de Narrativa para o autor e un filme dirixido por Xavier Villaverde que tivera certo éxito. Con independencia da destreza do autor, estou convencido de que o marco tamén botou unha man. Todo unha metáfora das tensións internas da literatura galega: o seu rexeitamento á literatura comercial e os seus choros ante a ausencia de lectores. A existencia de temáticas e enfoques coñecidos internacionalmente, como a Santiago de Compostela misteriosa, que botarían unha man propulsando os autores, fronte á sospeita —ou a certeza— de que esa historia está construída na banda oposta da Historia. Tremenda tensión.
"A 'xacobeización' é unha sorte de ‘vampirización’ que fai que toda, ou case toda, a complexa realidade histórica do mundo medieval galego tenda a xirar arredor do sepulcro de Compostela e as peregrinacións asociadas a el".
José Miguel Andrade Cernadas. 'As peregrinacións a Compostela. Mito, historia e falsidades'. Xerais, 2023
158. No novo libro do profesor da USC José Miguel Andrade indaga na nada sutil fronteira entre o mito e a realidade histórica no Camiño de Santiago, con diferencia o fenómeno turístico-cultural de maior visibilidade da Galicia contemporánea. A historia actual do Camiño de Santiago sempre me pareceu unha fantasía orwelliana de ciencia-ficción: a demostración de que a percepción que unha sociedade ten sobre o seu pasado pode ser cambiada con inusitada rapidez. Nos últimos anos atopeime con varias discusións tanto con galegos como foráneos que ficaban sorprendidos ao saber que o fenómeno das peregrinacións era practicamente descoñecido nos anos 80. De feito, a peregrinación a Compostela e o seu impacto histórico en Galicia só ocupaba un espazo no imaxinario compartido dos conservadores -galeguistas ou non- que chegaran xa senectos á autonomía, pero apenas pintaba nada nos debates culturais e políticos da Galicia dos 80. Hoxe cústanos comprendello. É habitual que cando o explicas nin foráneos nin galegos che crean: pensan que tes algún tipo de axenda oculta para defendelo. En practicamente trinta anos, toda unha percepción do pasado dun país foi transformada de arriba abaixo e situou as peregrinacións como un axente central da longa vida dun país.
O libro de Andrade tenta achegar unha perspectiva desmitificadora sobre o fenómeno xacobeo, relativizando o impacto das peregrinacións na Galicia medieval e no tempo posterior, e observando a intrincada malla que se dá entre as lendas, as invencións e os feitos neste gran relato europeo. Nel entrecrúzase a espiritualidade, a política, a economía, a cultura e os imaxinarios. Hai anos, cando era estudante, eu intuía o Xacobeo como o que hoxe sei que era e é, unha especie de batalla cultural soterrada que discorre por baixo da identidade galega moderna.
O libro permite poñer ese combate en perspectiva. Entender por exemplo, como o éxito actual das peregrinacións nace da estratexia de redescuberta das reliquias e na reactivación das peregrinacións no século XIX. No fondo, aínda que nos resulte sorprendente, como unha consecuencia —ou unha reacción— dos terremotos ideolóxicos desatados en Europa trala Revolución Industrial. Ver o fenómeno en conxunto é observar como a política turística do Xacobeo despregada polo goberno autonómico de Fraga xa estaba na súa cabeza cando dirixía o Ministerio de Información e Turismo nos anos 60. Ao ler o libro reparei en como trala primeira inventio do corpo do Apóstolo no século IX, atopámonos coa re-inventio do século XIX coa descuberta das reliquias agachadas e, de xeito moi interesante, unha terceira lenda, a recontra-inventio do conselleiro Vázquez Portomeñe na taberna O gato negro, onde a liña de ruta do primeiro Xacobeo foi esbozado nun pano da mesa; se a primeira invención apareceu nas ruínas dunha necrópole que lexitimaba e xustificaba a antigüidade das reliquias, o programa turístico do presente comezaba de xeito mítico nunha tasca típica galega. O mundo é marabilloso.
Comprender o éxito do Camiño non é doado de explicar desde os marcos construídos polos numerosos profesionais da Historia que colaboraron co goberno autonómico na construción da narrativa moderna do Xacobeo: entender como no competitivo mercado da necrofilia medieval europea, Compostela se convertiu nun referente da peregrinación. Non hai máis que poñer sobre a mesa o escenario para darse conta de que precisamos darlle unha volta; aínda que esa non é a función do libro, a liña crítica que sostén permite decatarse do relevante que sería, por exemplo, unha lectura política e diplomática da construción destas peregrinacións. Con todo, o don da oportunidade parece ser marca da Casa Libredón. No libro, Andrade explica como posiblemente foi o papa Xoán Paulo II quen empregou por primeira vez, na súa visita a Santiago, a cita errónea de Goethe —referente intelectual da construción da cultura europea por parte da intelectualidade francoalemá nos anos 80 e 90—. A frase, lembran, era que «Europa se fixo camiñando a Compostela». Unha trola. Pero a cita falsa —e todo o que a rodeaba— tivo éxito nunha Europa necesitada de referentes de unidade para a súa construción institucional, e nunha sociedade desenvolvida que buscaba aventuras seguras plenas de experiencias emocionais.
Esa guerra de silencio que vivimos en Galicia ao redor do Camiño no ámbito cultural debera ser tamén repensada á luz deste libro. En que medida as grandes narrativas deben ser abandonadas, ou non usadas, se non nacen da nosa mesma raíz ideolóxica. Eu son máis de coller o touro polos cornos. Pensei nas grandes discusións ao redor da coincidencia do 25 de xullo como festa nacional do patrón das Españas e Día Nacional de Galicia. Ao darlle voltas, penso que é precisamente esa tensión a que activa o debate e as contradicións. As peregrinacións a Compostela. Mito, historia e falsidades é unha chamada, ao meu ver, a non deixar unha historia nunha única man, porque o tema —esa vía de peregrinación— é sen dúbida un dos grandes referentes da identidade galega no mundo e, polo tanto, afecta a todos. Non é moi distinto do que pasa coa Guerra da Independencia, por motivos tampouco moi diferentes. Cousas demasiado importantes para que fiquen só nunha banda.
No libro de Andrade cóntase unha curiosa historia: dous xornalistas franceses facían nos anos 80 o Camiño de Santiago. A xente preguntáballes onde ían, ata que chegaron a Galicia, e o interrogatorio cambiou de xeito radical: a xente preguntáballes de onde viñan. Andrade considera que algunha memoria aínda debía existir do antigo Camiño na Galicia de finais dos 70-80. Pode ser. Pero saber de onde se vén permite tamén intuír as intencións do camiñante e obrar en consecuencia. Este libro é un pouco iso mesmo.
