"As obras maxistrais que pintaba, por seren as que as elites lle aplaudían e demandaban, eran as mesmas que el odiaba e provocábanlle unha continua amargura".
Perfecto Ramos. Joaquín Vaamonde Cornide( Aira, 2023).
150. Xa rematara había moito tempo o romanticismo nas artes, pero a aquel grupo de pintores que casaría ben neses tempos: a Xeración Doente. Sempre me intrigaron aqueles artistas do país que a tuberculose levou por diante entre 1900 e 1902: Jenaro Carrero Fernández, Ovidio Murguía de Castro, Ramón Parada Justel e Joaquín Vaamonde Cornide. Andaban todos nos trinta anos de idade, eran máis ou menos recoñecidos e comezaban unha nova etapa de esixencia artística. Vexo as súas fotos: rapaces prometedores conxelados nos últimos anos do século XIX, cos cales é imposible non sentir empatía. A crítica valorábaos, a súa ambición artística pasaba por Madrid —o destino natural dos pintores do país de aquela—, pero o que arelaban era sobre todo París e Europa. Cada quen no seu estilo, a madurez comezaba a asomar na súa obra.
Perfecto Ramos acaba de publicar Joaquín Vaamonde Cornide. Un pintor galego con éxito internacional a finais do XIX (Aira,2023). A través dunha labor de peneirado documental, Ramos explora a biografía posible de Vaamonde en América e Europa. Fillo natural dun militar retirado, quen tivo o seu fillo aos 65 anos. A súa nai morreu cando el era aínda un neno pequeno, o pai cando aínda non chegara a adolescencia. O xeito que tivo Vaamonde de prosperar foi emigrando a Bos Aire, onde tras certas vicisitudes rematou como pintor de sona na cidade e sobre todo en Paraguai. Vaamonde, retornou a Galicia e captou a atención de Emilia Pardo Bazán ofrecéndose para retratala. Aí naceu unha das imaxes icónicas da escritora, ese elegante perfil a pastel conservado no Museo de Belas Artes da Coruña. A Pardo Bazán, convencida —e con razón— de que era o mellor dos retratos posibles, promoveu ao pintor mozo entre as súas amizades coruñesas e madrileñas. Joaquín Vaamonde púxose de moda, pintando no estudo madrileño á elite femenina grazas á bondadosa técnica do pastel que manexaba con solvencia.
Grazas a iso pode moverse tamén por Europa. En París e Londres, segundo as crónicas (galegas e españolas) ten tamén un grande éxito pintando as clases altas: porén, a pista da súa pintura no mercado da arte internacional, onde deberan ter aflorado uns cantos retratos desas etapas europeas, é moi escaso. Sería esaxeración da prensa local? Polas cartas que Vaamonde remite á Coruña ao seu mestre Isidro Brocos, todo fai pensar que algo de verdade hai. Vaamonde marchara a Europa co obxectivo de estudar, ver mestres, e o máis interesante: rebelarse contra si mesmo. O pintor está cada vez está máis insatisfeito coa materia do seu éxito, os cadros complacentes e apastelados de burguesas e aristócratas. "Levo cinco anos facendo mamarrachos", explica a Brocos. Chega á madurez e sabe onde está e sabe que busca outra cousa, pero non parece ter moi claro tampouco como conseguilo. Só sabemos dunha frustración que se agrava ata converterse en obsesión. Quere destruír todos os cadros xa pintados, borrar o pasado propio. A Pardo Bazán evita in extremis a destrución do seu cobizado retrato que hoxe vemos na Coruña.
"Debeu ser un espectáculo sen paragón, moi novidoso e singular para o cinema español, de aquela aínda primitivo"
Manolo González. O Benshi de Galicia. O arrebato cinematográfico de Rey Soto. Alvarellos (2023).
151. Tras a súa exitosa biografía de José Gil, Manolo González retorna ás librarías na súa particular batalla de explorar as conexións entre a cinematografía e a cultura a principios do século XX. O Benshi de Galicia. O arrebato cinematográfico de Rey Soto (Alvarellos, 2023) nace dun paradoxo. Como unha das figuras máis famosas da súa época, omnipresente nos xornais e nas conversas, o cura Antonio Rey Soto, caeu no esquecemento actual? Este cura ben parecido, cultivador de versos e articulista, gozou da atención dos medios, da alta sociedade, do galeguismo -casou a Castelao-, foi acollido con olor de multitudes e agasallos de prebostes nas colonias da diáspora. Rey Soto cultivara a amizade e a boa vida nas tertulias madrileñas, tiña a sorte de ser un capelán mantido por unha rica ourensá, a vida sorríalle grazas á súa inmensa cultura e cautivadora oratoria. Un home admirable de primeiros de século, agradado e agradable para o público conservador.
O libro de González explora un dos episodios máis singulares da súa vida: cando decidiu meterse no negocio do cine. Xunto co empresario Antonio Méndez Laserna fundou en Vigo en 1922 a produtora Celta co obxectivo de producir unha serie de documentais de viaxes por Galicia e Asturias para ser distribuídos en América. Como sinala o autor, o interesante do proxecto é a gran compoñente de innovación co que se concibiu para o seu tempo: no pack de exhibición estaba incluído o propio director en persoa. Actuaría como narrador en directo da proxección do filme mudo, acompañado de músicos, e ilustrando os espectadores con historia, arte ou costumes da patria natal.
Manolo González rastrexou o impacto do proxecto na correspondencia e na prensa local de Cuba, de onde xa non continuou. Rey Soto, acostumado a ser acollido polas masas e tratado a corpo de rei, atopouse cunha indiferencia que se lle chegou a facer insoportable; aforos mediados, certa indiferencia de boa parte da colonia galega. Un home de éxito atrapado no seu propio proxecto, sen comprender demasiado ben o problema, negociando coa inédita sensación do fracaso, coa estraña combinación de formato novidoso e contido repetitivo. «A desafección e cansazo do público polas simples vistas animadas probablemente fose un factor negativo. Tampouco debeu axudar o léxico culto do proxecto». A fortuna que acompañou a Rey Soto toda a vida esfarelouselle. A súa mecenas tamén o abandonou, aínda que as cousas, anos despois, volveron un pouco ao rego. Pero xa nada sería igual. A aura marchara.
"Este texto só pretende iluminar un referente do cinema documental da Galicia do século XX, para que o tempo non lle gañe a batalla definita á memoria". Manolo González
152. En 1899, Joaquín Vaamonde tomara a decisión de deixalo todo e comezar de cero en París; aborrecía toda aquela esmerada e digna pintura de oficio. Pero chegou a tuberculose e acabou morrendo nas Torres de Meirás, cabo da súa protectora Emilia Pardo Bazán. "Pouco antes de morrer díxome tristemente, mirando ás rapazas aldeás que segaban herba no noso prado: 'Eses eran os modelos que tivera querido pintar eu'", escribiu despois a condesa.
Hai algo turbio no que pasou despois. Está soterrado nunha tumba de Meirás xunto co mordomo das Torres e a súa esposa, cociñeira. O pintor e a cociñeira tiñan algo en común: convertéranse en personaxes dunha mesma novela, La quimera, publicada por Pardo Bazán en 1905. A placa, colocada pola Real Academia Galega de Belas Artes, explica isto mesmo, convertendo a lápida nun xogo metaliterario e, ao tempo, nunha reducción biográfica. Tralo fracaso cinematográfico, a estrela do sacerdote Antonio Rey Soto devalou, e el mesmo abandonou o mundo de oropel no que vivira. Rematou ingresando como monxe no mosteiro de Poio ata sepultarse no esquecemento absoluto.
Perfecto Ramos e Manolo González poñen o foco en personaxes secundarias da historia galega; son figuras perturbadoras de biografía incompleta, marcados por fracasos escuros e algo indefinibles, pero plenamente humanos. Diría que non é casual que nin Ramos nin González pertenzan á profesión universitaria, que os seus intereses biográficos exploren marxes esquecidas da Historia do país e que as personaxes escollidas alumeen, desde unha axenda nova, un pasado máis complexo e diverso do que moitas veces se considera.
