"ORA SEA nalgún tempo / alça musa galega o rostro ó ceo / con gozo e passatempo"
Canción galega en loor de Don Diego das Mariñas Parragués
129. Hai xa moitos anos descubrín un día con auténtico gozo a edición dun curioso poema vinculado a un tema do que parecería improbable sentir entusiasmo: unha toma de posesión dun militar a finais do século XVI. Don Diego das Mariñas chegaba á Coruña como gobernador e capitán xeral de Galicia e alguén –hai hipóteses sobre a identidade, pero tamén moitas dúbidas– compúxolle un precioso poema en lingua galega. É un feito que o uso culto da nosa lingua estaba nun profundo retroceso desde o incremento da presión castelá sobre o reino na segunda metade do século XV; o galego desaparecera previamente do rexistro poético e despois de todos os usos administrativos. De súpeto, case un século despois, nun cartafol do conde de Gondomar –de quen se non– aparecía este poema sofisticado, dun léxico exquisito, e que non se empregaba para recrear a voz dos pastores e dos pobres do mundo, senón para facer política e, ao celebrar a chegada dun cabaleiro de fortuna a unha cidade traumatizada polos ataques ingleses de Drake, situar unha axenda de goberno.
O poema, editado por Rosario Álvarez e Xosé Luís Rodríguez Montederramo, entraba na miña cabeza como a manteiga por dous motivos: en primeiro lugar, polo pracer intelectual de descubrir poesía luminosa en tempos que, cando menos no ámbito cultural, non o parecían. En segundo lugar, polo que anima habitualmente aos galegos a prestar atención a algo: unha conexión local ou familiar. Diego das Mariñas nacera probablemente na Pobra do Caramiñal e estaba tatuado á miña memoria da maneira máis inagardada. O meu avó contábame de pequeno que había un señor da Torre de Xunqueiras que morrera en Grecia e trouxeran a súa cabeza para Galicia nun barril de sal. Sempre me parecera unha historia extravagante, ata que un día, ao bater con este poema, descubrín que Diego das Mariñas morrera servindo a El-Rei en Grecia aínda que non din atopado na documentación polo momento que pasou co seu corpo. Pois resulta que na miña memoria familiar había unha resposta que se mantivera durante séculos. Non lles resulte tan estraño: a extracción do corazón para ser soterrado nalgún lugar de relevancia simbólica para o finado foi unha práctica habitual das elites galegas e europeas. O famoso arcebispo compostelán Bartolomé Rajoy, xa ben avanzado do XVIII, mandou facer tal cousa co seu para envialo ao seu Pontedeume natal.
"Aponte, a través da Relación, tenta coa súa testemuña fixar a memoria; tenta evitar que desapareza ese pasado violento e cruel, pero profundamente galego e propio".
Carlos Calderón. Testimonio y estrategia: de Del Pulgar a Aponte.
130. Eu era moi rapaz a primeira vez que lin a fascinante Relación de Vasco da Ponte. Este servidor do conde Fernando de Andrade inaugurara o xénero historiográfico galego cun fascinante libro que, malia a distancia temporal, líase como a novela de aventuras dunha clase social enteira, a da belicosa nobreza galega do século XV. Considérase que da Ponte escribiu este relato das andainas das diferentes familias do reino por volta de 1530, e para iso valeuse das súas vivencias, da memoria dos vellos e da consulta da documentación. En varios momentos láiase de non dar chegado a tempo para aclarar algunhas historias. O libro ten un claro ton crepuscular: o dun mundo de guerras, fazañas e xestas que xa rematara trala toma de control do Reino de Galicia polos Reis Católicos. E iso notábase nalgo que moito me sorprendera ao lelo. Aínda que a obra de Aponte foi escrita en castelán, o cronista evocaba as grandes sentencias da altos cabaleiros dun século atrás na lingua galega na que foran pronunciadas orixinalmente. Non é só que así foran transmitidas na memoria por xeracións, é que creo que da Ponte sabía que traducilas significaba facerlles perder a súa esencia, e existía nesa decisión un alento identitario. Desde a primeira edición de Benito Vicetto de 1872, e malia o seu indubidable valor historiográfico, a Relación non se volvera editar ata 1945, por parte dos círculos do exilio galego en Bos Aires, a nova luz no Atlántico. Nun brillante e curto ensaio, Carlos Calderón conta como Hernando del Pulgar, cronista oficial dos Reis Católicos, fai desaparecer a violencia das biografías dos partidarios da Coroa. Vasco da Ponte fai xusto o contrario: documenta exhaustivamente unha historia violenta antes de que se perda. Un produto da resiliencia do XVI que se volvera, de algún xeito, resistencia no século XX, tras trescentos anos no esquecemento.
"Estamos seguros que máis cedo ou máis tarde ha aparecer (...). Mentres tanto, cómpre xa valorar As Galegadas como a obra máis importante escrita en galego na época escura da nosa produción literaria".
Perfecto Ramos. Os Lobariñas Feixóo. Luz e memoria nos séculos escuros. Aira, 2023.
131. Grazas aos traballos do gran historiador da cultura Fernando Bouza, descubrín hai tempo As Galegadas, de Gregorio de Lobariñas Feixoo. Unha importante historia de Galicia escrita en lingua galega por volta das décadas de 1610-1620, un periodo absolutamente fascinante de construción da identidade do país. A Coroa denegou –sen máis explicacións que un non procede– a impresión na primeira tentativa, pero Lobariñas obtivo nova autorización para a súa impresión, aínda que non chegou a efectuarse.
Perfecto Ramos investiga en Os Lobariñas Feixóo. Luz e memoria nos séculos escuros (Aira, 2023), case como unha novela histórica, a traxectoria dese manuscrito hoxe perdido e os seus posibles contidos. Hai episodios dignos dun filme de enredo, como os intentos de conseguir o manuscrito, á morte de Gregorio Lobariñas, por parte dun axente doble portugués, que traballa ás ordes dun bispo connoiseur portugués partidario dos Austrias hispánicos. Tal aventura sucedeu no contexto da Guerra da Restauración portuguesa, cando a fronteira galega sangraba nun penoso enfrontamento fratricida. Ramos procura o texto a través de correspondencias e indicacións veladas nas dúas beiras do Miño. Hoxe o manuscrito continúa perdido, pero da lectura do libro de Ramos e das viravoltas na procura do texto dedúcese iso que dirían os meus avós: sabían ben o que había. É dicir, eran conscientes do valor daquel manuscrito. Tamén resulta rechamante como algo ao que nós concedemos moito valor, a lingua galega, para eles simplemente sucede: as historias eran o importante.
Coincido con Ramos na esperanza dos faiados, da que xa falabamos uns a rodapés atrás sobre os filmes perdidos de José Gil. Polo de contado, aínda que sexa na ficción, eu contribuín á solución do enigma de Lobariñas Feixoo na miña novela Nus, onde se indica o lugar no que se gardan unhas Galegadas e tamén outro manuscrito non menos mítico, perdido e de existencia aínda non completamente acreditada: unha crónica da nobreza galega escrita por Xoán Rodríguez de Padrón no século XV. Polas datas da escrita (1430-140?) este Padrón perdido debía ter tamén moita sabrosura.
Certos manuscritos coma estes ocupan para os amantes da cultura unha función sebastianista: a esperanza de que a súa descuberta poida cambiar algo do mundo. Polo de contado, estes textos fragmentarios son como un látego contra a desafortunada expresión Séculos Escuros, alimentada por tanto libro de texto desde os anos 80, consecuencia da fatal confusión entre lingua, sociedade e historia galegas. Moitos sentíronse co privilexio de prescindir de dous séculos decisivos na configuración do país, estigmatizándoos por non encaixar nun esquema do país ideal.
Pero os textos conservados en lingua galega cóntannos unha historia máis brillante. Non sabemos por que estes escritores escolleron o galego. Pero Diego das Mariñas preservaba contra vento e marea a contracción do seu apelido. Vasco da Ponte usaba a lingua como unha poética evocadora dos grandes homes (e feitos) do pasado e Gregorio Lobariñas pretendía restituir, coma os outros historiadores do tempo, a dignidade do reino máis lonxevo. Había tres linguas na Galicia do momento –o galego, o castelán e o latín–. Cada unha delas falaba a un futuro distinto.
