POR MOI contrarios que sexamos na teoría ao individualismo da sociedade estadounidense, que moldeou a cultura da nosa dende hai décadas de xeitos moi diversos, en xeral non podemos evitar sermos defensores do libre albedrío. Gústanos vernos como loitadores, pensar que puidemos escoller o camiño da galbana daquel amigo ou da esmorga daquela prima, pero decidimos esforzarnos, estudar e traballar, ser mellores. E consólanos pensar que un asasino é culpábel, que puido elixir non matar, pero que o fixo porque é un psicópata, non coma a maioría das persoas que nos rodean, a xente normal que elixe o ben.
E se non fose así? E se nós non tiveramos tanto mérito na nosa elección de ser estudados e traballaores? E se o asasino non fose un culpábel real? Ben, dirá o lector, iso xa é unha hipótese coñecida: un determinismo que nega a existencia do libre albedrío. E se no canto dunha hipótese lles dixese que é unha certeza científica? Que o libre albedrío non existe, eu e vostedes non somos tan intelixentes como cremos e os asasinos non matan porque o decidan con liberdade.
Non llelo digo eu, que ao cabo son un simple crítico literario e profesor de literatura, senón que o fai o psicólogo e filósofo Robert Sapolsky en Decidido, provocadora segunda parte do best seller Compórtate publicada por Capitán Swing. Sapolsky é, xunto o seu opoñente Daniel Dennett, unha das grandes voces filosóficas da nosa época: un fillo da New Age californiana, reforzado nas súas aparicións públicas por un aspecto moi recoñecíbel: barba digna de Marx, guedellas ben longas.
A proposta de Sapolsky é ben sinxela e está baseada nunha famosa anécdota protagonizada por William James, filósofo estadounidense máis coñecido en Europa como irmán do novelista Henry James. Estaba James a dar unha charla sobre a creación e ao final achegouse unha señora que lle explicou, amabelmente, que estaba equivocado: en realidade todo o mundo descansaba enriba da cuncha dunha tartaruga. «E esa tartaruga, en que se apoia?», retrucou James. «Noutra tartaruga e así ata o fondo» pechou con toda lóxica a dama.
Por analoxía reta Sapolsky ao lector a se preguntar se alguén ten podido demostrar a actuación independente dunha neurona calquera do cerebro. A resposta é un claro e rotundo non, que Sapolsky demostra con centos de estudos científicos ao longo de máis de cincocentas páxinas. Sempre existe unha influencia biolóxica actual ou histórica que se ergue como unha barreira que pecha as fendas polas que podería entrar a nosa total e libre decisión.
E non é que o autor non poña a proba as súas propias teorías, non pensen. Superado o comezo do libro desfilan perante os nosos ollos a teoría do caos. Impredecíbel non significa o mesmo ca indeterminado, a indeterminación cuántica ou o funcionamento do cerebro das persoas que sofren Trastorno do Espectro Autista (Tea): nada disto fai aparecer o libre albedrío ou desaparecer o determinismo radical do autor.
Dito todo o anterior, a principal dificultade do texto é a fondura das súas ideas. Sapolsky usa referencias da cultura popular —en especial, dos musicais, aos que se dedica a súa dona— e é un excelente divulgador, pero o asunto escollido é tan complexo e especializado que só aqueles xa formados no asunto —ben pola filosofía, ben pola neuropsicoloxía— ou cunha curiosidade desmedida polo mesmo –como a que ten quen isto escribe– poderán afrontar unha lectura ardua e ben chea de notas a rodapé.
