O pioneiro
Despois da caída do Muro de Berlín poucas son as análises que escapan á tentación do Xa se vía vir, é dicir, á revisión retrospectiva de toda a historia soviética dende un punto de vista no que o fracaso era absolutamente inevitábel. De aí non é difícil chimpar cara a negación dos obvios avances que tiveron lugar en Rusia na época.
Podemos resumilos nunha sentenza contundente e moi acaída dada a recente publicación en Capitán Swing de Más allá, unha historia da competición entre o xigante soviético e os Estados Unidos por se converter na primeira nación que enviaba un home ao espazo exterior: un país no que se estima que en 1917 tiña un 80 por cento de analfabetos conseguiu pouco máis de corenta anos despois mandar a Iuri Gagarin fóra deste planeta e facer que regresase san e salvo, e mesmo que aterrase preto da cidade soviética de Saratov.
O libro preséntase como unha biografía de Gagarin, o que resulta claramente inexacto. O autor, o xornalista e divulgador británico Stephen Walker, non pretende debuxar unha historia persoal do heroe soviético, senón un relato da carreira en paralelo entre os proxectos espaciais. Superada esta mentira piadosa, o lector atópase fronte a unha experiencia apaixonante.
Durante a maior parte da obra atopámonos nun xogo de dobres parellas. No cumio do programa estadounidense, Wernher von Braun, científico nazi oportunamente branqueado polos vencedores; na cima do soviético, Serguei Koroliov, sobrevivente das purgas estalinistas e dunha sharashka, os peculiares campos de concentración da URSS para prisioneiros científicos; como vencedor da carreira de astronautas americana, Alan Shepard, un experto piloto, formado a lume na guerra de Corea; como vencedor en xeral Iuri Gagarin, un gris tenente de aviación con poucas horas de voo e de modestas orixes..., pero perfecto no físico e o psicolóxico, o humano perfecto para aturar unha viaxe que, normalmente, tería rematado na súa morte.
Cando o pioneiro Gagarin queda só o libro simplifícase e colle unha carreira narrativa apaixonante, axudada pola desclasificación de miles de documentos da URSS nos últimos anos e pola aparición de vídeos completos —aínda que propagandísticos— do despegue e o voo inicial da Vostok. Queda completado isto co magnífico traballo de documentación do autor, consistente na lectura dunha enorme cantidade de bibliografía e tamén nunha completa serie de entrevistas —entre as que teñen especial mérito as realizadas, ao longo de dez anos, a distintos protagonistas ou descendentes de protagonistas do programa espacial soviético, algunhas mesmo feitas por teléfono a falla doutra opción—.
O relato queda completado, ademais, polo forte compromiso ético de Walker, quen non evita os asuntos máis espiñentos. Detrás da épica da viaxe de Gagarin e do logro acadado ao rachar os límites do ser humano houbo moitas sombras: causa angustia ler, por exemplo, o sufrimento do chimpancé estadounidense Ham ou as mentiras que tiveron que aturar as esposas dos cosmonautas soviéticos. E, sobre todo, desacouga ver a naturalidade coa que varias ducias de homes asumiron como natural morrer nunha cápsula claustrofóbica a cambio de ser os primeiros en ver a Terra dende fóra ––e o sangue frío co que os seus responsábeis, comezando polos presidentes Kennedy e Kruschev, consentiron tal desprezo pola vida humana, un desprezo que, nos nosos tempos, detivo a carreira espacial quen sabe se para sempre—.