Vivir nos tempos da información e a resposta accesible non fixo, como podía ter previsto alguén na Ilustración, que a sociedade transitara cara a unha era de sabedoría. As persoas que se adican profesionalmente á historia quizais non concorden co seguinte: este é o cumio do noso percorrido común como humanidade, pese a todo. Isto tórnase borroso, difuminado, neboento cando algunha voz repelente adquire tamaño e forza para ser insolente, arrogante e atrevida nas súas interrogacións. Pero estes idiotas, como amosa a serie A Terra segundo Philomena Cunk (Netflix), teñen a súa función.
A premisa desta ficción británica en clave de falso documental é seguir as explicacións da suposta xornalista Philomena Cunk, experta en todo –polo tanto, en nada–, sobre o avance do ser humano ata o que somos hoxe en día, ademais de entrevistar a expertos de todo o mundo en materias como relixión, historia, filosofía ou política. Nos xestos inverosímiles destas persoas ampliamente formadas ante as preguntas dunha idiota afloran a verdade, a resposta verdadeira, a evidencia de que todos temos unha misión.
Máis aló de clichés sobre como unha capa de máis coñecementos ou intelixencia se burla dun estrato social máis pobre no cultural e intelectual, A Terra segundo Philomena Cunk pon aos tempos actuais fronte a un espello que reflicte unha deformación familiar. Esta distorsión en forma de entrevista é, en realidade, un retrato maxistral das nosas rutinas copadas e dirixidas por inexpertos. Neses platós matinais onde se congregan as mentes máis brillantes que nada teñen que facer cando se erguen, fálase un idioma común cheo de explicacións alleas ao coñecemento. Pero ninguén pregunta ben, ninguén permite amosar unha exposición clara. Quizais porque as preguntas, de habelas, non queren unha resposta.
Philomena Cunk non se agocha na súa ignorancia rampante e proclama unha intuición cara os feitos que constata esa vella teima de que se non hai sentido, polo menos que haxa paixón. Cunk afirma rotundamente que os antigos gregos inventaron multitude de cousas porque non lles gustaba traballar, cousas como a filosofía. Algúns destes avances seguen entre nós, como o iogur, e outros xa non, como a democracia. Neses bocados de iluminación, o idiota e o visionario achéganse como os dedos índices do fresco de Miguelanxo e xorde, como dunha chispa, o sorriso cómplice.
Amolar aos sabios é un dos espazos comúns máis habituais da comedia desde o comezo dos tempos. Facer ver ao erudito ese baleiro de utilidade en moito do corpo intelectual que conforma ese indefinido Saber é unha forma de vinganza, de ataque coordinado á posibilidade de elevarse e medrar sobre o resto.
O castigo da intelixencia é un feito constatado, por iso se refuxia en bibliotecas, universidades e mosteiros desde a orixe desta discriminación. Crear espazos seguros era fundamental para preservar a saúde da sabedoría. Por iso ardeu Alexandría, por iso Philomena Cunk entra neses lugares sagrados e senta aos seus gardiáns para evidenciar o universo entre eles dous. De certo que hai humanos, segundo a teoría de Darwin, que evolucionaron en illas adaptándose e outros que quedaron na península evolucionando doutro xeito.
Nas explicacións de Cunk aparece unha outra realidade que para certa xente non é comedia; senón rutinaria, anodina. O xeito de determinados ollos de descifrar os eventos diarios coas ferramentas que posúen limita o seu significado. É dicir, o que para moitos é unha clara situación de determinado tipo, para outros non pode ser nada máis que aquilo que acontece de xeito literal.
O problema acontece cando ese universo acotado de coñecemento constrúe un relato falso polo cal alguén intenta explicar o que acontece, sen afondar ou procurar por unha respota máis aló do aparente. É preciso rematar coas dúbidas, facer as preguntas pertinentes, aínda que socialmente exista unha barreira que impide aos adultos plenos recoñecer en voz alta os seus límites. Cando xa non hai pais, xa non hai mestres, e estás só, a quen se lle pregunta? Quen responde?
Philomena Cunk é seria nas súas pesquisas, aínda que se resiste a mudar as súas observacións e ideas previas. É case como unha xornalista real, procurando as respostas para formular a narrativa que xa tiña asimilada. Pero con esta británica nunca pode darse a guerra por rematada.
Nun deses momentos, Cunk garda silencio e muda a expresión da súa cara ata mostrar como é unha faciana que non agocha nada, baleiro. Move lixeiramente os beizos e os ollos. Está escoitando falar de matemáticas. Aborrece as matemáticas. Logo dunha longa explicación, coa mesma mirada centrada e baleira, remata: "Os números a partir de 700 non existen". O experto enmudece, ela continúa evidenciando.
