A praza das árbores

OS NENOS subían a el para coller a froita", di. Despois, unha circunferencia maior: "Era así de grande, cubría toda a praza", engade. A familia Samuni é o seu título, e foi gañadora do premio ao mellor documental no ano 2018 en Cannes. A rapaciña que fala, unha das superviventes dun clan familiar destruído polos bombardeos israelís sobre Gaza en 2009. As lascas que lle quedaran no cranio non lle permiten peitearse sen dor.

Esta historia é unha das moitas que se entrelazan no primeiro capítulo de ‘La morera de Jerusalén. Unha historia de la guerra y la resistencia en Palestina y Oriente Próximo contada a través de los árboles’, dedicado ao sicomoro. Titúlase ‘árbol-praza’, non só porque as súas ramas poden cubrir esa área de ducias de metros de diámetro, senón porque baixo a súa sombra convérsase, cómense os figos, xogan os nenos. Por ser a árbore o centro da vida civil dos campesiños de Gaza, ou da cidade, dende hai centos e centos de anos. Conta a súa autora, Paola Caridi, que xa hai mil anos un dos maiores xeógrafos árabes, Muhallabi, describiu a bóveda que formaban os sicomoros, plantados aos dous lados da vía de comunicación que unía Rafah con Gaza, ou recorda como María, prófuga, descansou xunto a Xosé baixo a sombra dun sicomoro na súa fuxida cara a Exipto. Era, de feito, un sicomoro, a árbore que se erguía a carón da igrexa bizantina gazatí do século V, que abriu as súas portas en 2022 despois de tres anos de restauración, xa destruídos os dous polos bombardeos israelís no ano pasado. No momento no que o libro saíu a lume, en maio deste ano, a autora destacaba que Israel destruíra o 40 por cento da terra agrícola en Gaza, e que o 70 por cento das árbores foran aniquiladas. O ecocidio, como unha das caras do fascismo. 

"Nacer é unha república de árbores", escribiu Chus Pato en 'Secesión'. María do Cebreiro lembra ese verso en ‘Los ojos de los árboles. Tres episodios de historia natural’, un libro no que aborda poeticamente varios fitos da memoria colectiva da cidade de Madrid dende a ollada das árbores, que non son escenario, senón protagonistas da historia. E a historia está ás árbores vencellada, a que, parella aos ideais liberais, revolucionarios e democráticos, libera os xardíns, como se pode ler nos outros documentos que dialogan co poema: o decreto de Alcalá Zamora polo que a Casa de Campo e o Campo del Moro pasan a ser públicos, tras seren incautados á Coroa —"Fuimos una república./ Parejas libertarias y ancianos socialistas/ cuidaron nuestros viveros como si fuesen sus ojos"— ou asinado por Laureano Figueroa para a apertura do Buen Retiro, no Goberno Provisional do 1869 —"a este ministro/ los árboles del Parque/ le debemos/ nuestra liberación,/ y cuando alguien/ da la libertad/ la naturaleza canta,/ pues sabe que los hombres/ nacen libres/ como los animales/ y que, como las plantas/ también sienten". Como non, a autora vincula este xardín da revolución a Rosalía de Castro, e mesmo ela fala nun os poemas: "Amé los árboles,/ y a mi tercera hija/ le di el nombre de la Revolución". Os cedros do noso Líbano serán, por sempre, grazas á autora, os carballos de Conxo, que contra a súa tala ergueu a súa voz no poema ‘Los Robles’, de ‘En las orillas del Sar’, nun dos textos pioneiros en defensa dun bosque en Europa. De novo, a república das árbores, natureza e vida civil xuntas, nese lugar do Banquete que marcou a súa xeración. 

Ese verde máis claro son castiñeiros. O máis escuro, as rebolas. Algúns teñen 500 anos. Algúns dan nome a unha finca enteira. E non se venden. Véndese a finca pero o castiñeiro queda. O máis alto, alí, ten o nome de Nizón. Cóntame isto o home que, no pasado xuño, tivo a ben ensinarnos a igrexa de Vilaquinte, en Cervantes, a min e ao meu amigo Xerardo Quintiá. "Que salvamos, o forno do avó ou o castiñeiro?", preguntaban os veciños, decantándose polo primeiro. Ata que apareceu o avó. "O forno facémolo en catro días, pero para facer ese castiñeiro fan falla 400 anos", contaba en xullo Ricardo Polín nunha homenaxe a Felipe Arias, en Castroverde. No ‘Atlas de áreas conservadas por comunidades locais’, que acaba de publicar o proxecto Caprif-CC, falan xa do coidado do bosque e do souto dos veciños de Paderne nos tempos da ditadura, de como se mobilizaron ante a orde da plantación de piñeiros que destruiría o seu modo de vida, marcada pola Dirección Xeral de Montes, e de como lograron, logo de varias denuncias contra os veciños, a titularidade da devesa no 1966, a república de árbores. 

Manolo de Loís, veciño de Parada do Courel, tamén para diante dos castiñeiros máis vellos dos soutos, mentres conta isto e aquilo, e sinala, na valigota da Lomba, o lugar da rebola albar, a primeira que dá folla na primavera, máis clara, unha das poucas da serra. Eu nunca puiden vela, pero non pasa nada: ela viume a min, sempre anterior, no centro da conversa polos camiños do outono. Dicía Novoneyra que o castiñeiro en Galicia tiña un profundo simbolismo, que era como pobo: "Aínda que se corte, sempre volve renacer, e botar gallas. É coma o pobo, que se volve levantar, que se volve rebelar aínda que o opriman". Escribía María Gabriela Llansol: "Abater uma árvore não é da mesma natureza que matar um homem. É de uma natureza mais simples e, ao mesmo tempo, revela uma monstruosa incapacidade de agir, como se quem a corta fosse, no final do seu acto, o decapitado". 
"Dá vergonza vivir, dá vergonza estar vivo e ver a primavera", dicía Novoneyra no ‘Vietnam Canto’. E xa vai sendo así dende hai tanto tempo. Pero o poeta volveu mirala, si. Entre un e outro berro, miraría o poeta a rebola albar da que fala Manolo, no "Monte de Pinza/ sempre didiante!". Porque a praza tamén medra á volta das árbores.