O envés das follas de Ben-Cho-Shey
SON ESES versos os que non queren saír da mente durante a lectura do Diario de Lugo. 1936, que Xosé Ramón e Fernández-Oxea, o político, etnógrafo, polígrafo, xornalista, integrante das Irmandades da Fala e do Seminario de Estudos Galegos, máis coñecido polo alcume de Ben-Cho-Shey, escribe nos primeiros momentos do alzamento fascista na cidade. Esa é a exclamación de fondo que se oe alomenos nun lado destas follas inéditas até agora, editadas polo Servizo de Publicacións da Deputación de Lugo, que coordina Brais García Fernández, quen tamén asina o limiar da publicación, canda Xoán Ramiro Cuba e Iria Varela. A exclamación pola "brutalidade", pola "inquinidade", polo "espectáculo vergoñento" das "xentes vengativas, irresponsables e analfabetas" que fixeron "o papel de verdugos en nome dun movemento salvador", segundo escribe o mesmo autor do diario.
"Imaxina", dime Brais cando mo pon nas mans, "que fosen desaparecendo os nosos amigos, que andásemos desesperados buscándoos". No outro lado das follas, o diario é a crónica desa desaparición, desa desesperación, neses días primeiros da longa noite de pedra, do 18 de xullo ata o 21 de agosto, cando escribe: "Son tantas as barbaridades que a diario se cometen, tantos os asesinatos que se fan cada día, que a pruma xa se resiste a comentalos i eu renuncio a seguir este diario". Aínda así, hai dúas anotacións máis tarde, xusto antes e despois do seu proceso de depuración, cunha folla de cargos que se pode consultar reproducida na mesma publicación: galeguista presidente do partido en Lugo —onde fora destinado como inspector de Ensino—; participante no mitin pro Estatuto do 11 de xuño dese mesmo ano na cidade —que xuntara na Praza da República, hoxe a Praza Maior, máis de 5.000 persoas—; parte activa en encontros "esquerdistas" e facedor de "propaganda" destas políticas como mestre. Máis que suficiente para ser asasinado polos sublevados, do que se librou nun proceso que se resolve co seu desterro, apúntase na publicación, por posible intermediación do abade de Samos e do gobernador militar Adolfo Velayos, destituído, como conta o mesmo Ben-Cho-Sey, por non exercer a represión esperada do seu posto.
Non poder escribir máis, quedar sen voz. Escribía Etty Hillesum no Diario no que comeza descubríndose a si mesma para despois dar conta da persecución nazi que acabou co seu asasinato, que un campo de concentración tamén precisaba unha voz, un poeta, case en contra desa imposibilidade formulada por Adorno de escribir poesía despois de Auschwitz. No mesmo ano de 1936, Walter Benjamin consideraba que a arte de narrar estaba chegando á súa fin, e amentaba a afasia dos combatentes da I Guera Mundial, e como ela contrastaba coa sobreabundancia da literatura posterior sobre o tema. Para o filósofo, se algo se pode aprender da historia, da "peste da historia", como lle chamba Novoneyra, é a través da narración, do ti a ti contado. "Pode contar isto?", preguntoulle unha muller a Ana Ajmátova, vítima das purgas de Stalin, na cadea de Leningrado. E a autora volveu ver un leve sorriso no rostro no que parecía xa imposible a esperanza cando respondeu: "podo".
Que este xiro polos diarios, polas testemuñas, pola narración, sirva para destacar a importancia deste documento escrito no envés duns apuntes cos que Ben-Cho-Shey preparou a oposición a Maxisterio en 1918. Non se sabe se por falta de papel, ou para agochar un testemuño que poñería a súa vida máis en risco do que xa estaba, o diario pertence ao que está escrito no reverso da historia, que por fin ocupa o anverso das follas, porque, como os editores apuntan no final no libro, case a modo de colofón, "certas cousas han de ser feitas aínda que non sexan en tempo", en diálogo co coñecido epitafio do autor.
A reflexión íntima
A narración deste veciño de Quiroga Ballesteros, que quixo contar a pesar de todo, vai da crónica xornalística ao ensaio político e á reflexión íntima dun home no seu diario. Así, nestas páxinas pode lerse unha lúcida análise dos detonantes inmediatos do golpe de Estado, con esas "dereitas hespañoleiras" que "non se resignaron a perder polas boas e reconquerir o seu perdido poderío polos medios legales que dan as furnas", con ese "sarampelo cuatelero que, de vez en cando, pon en perigro a paz do país". Tamén poden seguirse as detencións: Luís Peña Novo, Rafael de Vega Barrera, Avelino López Otero, César López Otero, Francisco Lamas, Ánxel Casal, Suárez Picallo, Juana Capdevielle ... eses nomes que cometeron o "delito tan grande de amar a Galicia". Entre elas, "a noticia terriblemente inxusta e feroz" do asasinato de Bóveda, e nel, esa imaxe que se repite en Castelao, mesmo en Pimentel, a da súa morte como "millor semente para redimir a iste pobo escravo e indigno".
Fala Ben-Cho-Sey, no ti a ti do diario, do drama para moitos de seren recrutados para "ir en contra dos seus ideás e quizais contra dos seus irmáns", da queima de libros, da envexa, da entrega doada dos aduladores do poder, do medo que impuxeron os fascistas a pesar, di, da pouca resistencia, neste país onde a guerra foi exterminio. Abondan tamén as referencias ás violencias cometidas en nome de Deus, para un cristián que afirma o "lonxe que están istes católicos do amor ó próximo que predicou Cristo", ou que matan, como no enterro do comandante Manso, "con vivas a Cristo Rey, como si Cristo tivese algo que pintar entre istes fariseos que odian o próximo". Da falta de humanidade, de fraternidade. E da choiva, da choiva en Santiago un 25 de xullo, como no poema de Lorca, como no de Rimbaud que cita nos diarios, a choiva que tamén se amosou aquel día en contra, e que talvez furou de humidade o envés destas páxinas para que desen a volta.