A presentación en Lugo onda Xabier Cordal, Chus Pato comentaba que, ata ese momento, cría saber da morte. Pero que só a morte da nai a puxera neste lugar, nesta orfandade, nesta rompente da estirpe, como se a nai a protexese dun ti a ti directo coa morte.
Na segunda das ondas desta lectura —insisto, non do libro—, vemos que Sonora está dedicado ás fillas, que a estirpe que se abeira con ela é a das mulleres, dende a liñaxe de pastoras da Limia materna ata as que no Paleolítico comparten os mesmos xenes, e máis alá, ata a nai simia á que se lle pide «protéxenos do humano». Elas, a nena que vai da man ás vellas sombreirarías, unha muller asasinada no 36, a mociña de abril, a meniña L., as gallegas do cadro de Murillo, a avoa Xesusa, "a meniña que corre feliz e apaña cristais nunha area", a que reza por ela despois do accidente "porque sabe que as palabras da oración acougan a dor", a que "sabe que os xestos e a danza/ son máis antigos ca as palabras". Contoulle Pato a Pilar García Rego que da súa bisavoa Xosefa non lembra a voz, pero si a súa imaxe, sempre acompañada dunha cabra. Faloulle María Sánchez este verán a Chus, sentadas á tarde en Parada do Courel, do vínculo tan estreito que as pastoras teñen coas cabras.
Outra onda fainos bater co título do libro, e dar un rodeo que nos leva á súa intervención na última Semana Galega de Filosofía, titulada Un poema escríbese con versos finais, que acaba de ser publicado en Pamenar Press coa tradución de Erin Moure. Nela, Pato fala dun psiquismo anterior á conversión da linguaxe —capacidade animal, "abrente terrestre"— nunha fala determinada, un psiquismo "anterior pero á vez transversal a toda fala". Nesa intervención, dicía: "Pensamos que o silencio está asociado á mudez, pero en realidade o enmudecemento é sonoro, non é nada silencioso. Non tedes máis que pensar nas expresións exclamativas de dor, de felicidade, de pracer. Son sonoras e mudas. Non están articuladas". Por outro lado, indicaba que ese psiquismo incluiría tamén as imaxes oníricas, ou os xestos cos que ela mesma acompañaba a palabra na conferencia, xestos que non pertencen totalmente ao discurso, senón que, coma un principio de danza, lle preceden. "Ai, corazón!!!", "Oh, corazón!!!", lemos en distintas páxinas do libro, porque nese lugar onde a fala perde as palabras, a morte da nai, estamos máis do lado da voz. Sentimos o alento, coma o bafo da respiración da que camiña na mudez sonora da fraga. E así é que vamos dar coa imaxe, coas imaxes coas que elas, as ancestras, se presentan, oníricas, fantasmagóricas. Pero non porque vexa fantasmas: "Se o que preguntas é/ ves fantasmas?/ a resposta é non/ a resposta é/ ‘fago uso dunha das fórmulas éticas da fala".
Estamos na cuarta das ondas desta lectura.
Leu Pato en Lugo un dos seus poemas favoritos do libro, el mesmo unha idea do poema: "Así como a bolboreta/ na súa brancura/ sobrevoa a terra negra/ a leira arada onte/ e debido á extensión/ nese voo compromete a vida/ e na linde da verdura/ se perde para os ollos/ así". Ese ser que é o poema, dinos na conferencia amentada, é o corpo do insecto alado, "onde a dobre noción do materno se cruza". Dun lado, "o ventre que nos cría na súa escuridade amniótica"; o lado do animal. Pero, do outro lado, "a nai é tamén fundamentalmente histórica, a nai que transmite o idioma, suxeita a todos os relatos e a todas as dinámicas históricas". O poema, no medio, di Pato, rende contas ante o idioma, pero tamén rende contas ante á voz, "e por tanto se dirixe sempre cara a ese abrente que é a linguaxe, que compartimos cos outros animais". A referencia a Aristóteles neste discurso é explícita: o sacrificio da voz pola fala na nosa especie que propuxo o filósofo, fala xa desprendida do animal, do mortal, para distinguir o ben do mal. Pero é precisamente porque distingue o ben do mal que a poeta di que non a esta total escisión, e, xa en Sonora, que "o paxaro é moralmente superior á posibilidade sapiens de/ reducir unha meniña á escravitude sexual", que o poema é esa voz sen xerarquía que non se desprende do animal. Se a morte da nai a sitúa nesa rompente da estirpe, o poema pérdese para os ollos, tórnase mortal. "Sonora/ a morte".
Seguiriamos na cuarta onda para dicir que o libro tamén se abre dende ela, cinético como bater de ás, cunha certa simetría dende ese poema central que é o do Stalker; un lugar no que a autora propón un alfabeto aberto onde florecen as auganas, o nome dos nenúfares na Limia, que ela nunca escoitou, nada no ano da desecación. Pero estamos na quinta onda, e intuímos que unha das preguntas deste libro que subliña o sonoro é precisamente sobre a relación da imaxe coa voz, da voz coa visión, xa dende o primeiro poema. Así, lemos: "Vemos a través delas/ das palabras/ apalpámolas, abren e obtemos a visión". E se no libro hai algo que nos parece alucinado é porque "é o mundo quen ve:/as imaxes/as que se abren na noite/ esgazan". Ou tamén podemos ir alí onde di: "Ocúpate da voz", "faite cargo da luz".
Na sexta onda, chámanos a atención o título dunha das partes do libro, Ethos, un deses piares da tríade aristotélica, xunto co logos e o pathos, talvez como o carácter que nos leva a adherirnos a un universo de sentido, pero tamén, nunha acepción anterior, como cova e morada de animais. Dobre, de novo, o que produce o voo. Ao longo destas páxinas, varias veces, a poeta pregúntase "Quen?: quen/ (lembra) o que ve nas augas (...)?, quen/ aquela/ á que lle caen os reloxos (...)?. É o mundo quen ve, pero, quen? Quen aparece? Como bate a visión cos nosos ollos, coma un timbre entre a voz e a imaxe?"
Sete ondas fixeron falla para dicir que sobre un poema non se pode escribir, se por escribir sobre se entende arrancarlle aquilo que el mesmo non di. O poema está aí, dinos Pato, coma unha montaña. Estamos ao seu carón, como Xosefa coa cabra. E con esa palabra que está fóra de si, ensanchámonos, danzamos, lembramos que o corpo está no mundo, que basta cunha bolboreta, como nos di Didi-Huberman, para saber que o pensamento está en perigo, no risco do que aparece e desaparece, que basta cunha bolboreta, como na que Benjamin repara por riba de tanta destrución.
Oito. Son outros os lugares polos que poderiamos ter ido. Dicía Pato, nunha lectura recente en Madrid, que, máis ca libros ou capítulos dun único libro que sería o conxunto da súa obra, todo o que escribe é unha longa meditación sobre catro palabras: o parto, a morte, a xustiza diferenciada da lei, o amor. Poderiamos, neste libro, parar máis nos seus subconxuntos, no seu voo cinético de mil follas. Pero é esta a última onda, a novena dese mar, a última lacustre, estes versos finais: "Cando o corpo rompe/cando o granito rompe/ cando xa nada pode consolarnos/ nacemos".
