Diarios de morte e vida

Foi no cemiterio de Bértoa, en Carballo, onde repousaron de mala maneira, sen identificación algunha, os restos mortais do que fora artista e moi interesante pintor, Francisco Miguel, xunto a tres corpos máis nunha foxa común pechada en 1936, sendo exhumados en setembro de 2023. O vindeiro luns, día 29, eses restos, case noventa anos despois daquela noxenta acción, recuperarán a dignidade que merecen e a honra dunha cidade na que Francisco Miguel e a súa dona, Syra Alonso, foron dous protagonistas dun vizoso momento artístico e cultural. Nesa xornada os seus restos serán levados ao cemiterio de San Amaro e antes o propio Concello lle renderá homenaxe cun acto público, en definitiva, xornadas de xustiza e emocións para manter a honra e a dignidade como pobo, como foi tamén a celebrada no Consello da Cultura en Compostela reivindicando a súa obra plástica e o legado de memoria a través de poñentes como Carlos Bernárdez, Manuel Rivas, Rosario Sarmiento ou Carmela Galego.

Todas estas accións veñen a resituar a unha figura esquecida pola historia, afastada de toda honra pública polos vencedores dunha Guerra Civil que en Galicia limitouse a represión e medo. A converter cada día nun pesadelo deixando para iso casos tan salvaxes como o do propio Francisco Miguel, asasinado nunha noite covarde, sen ningunha acusación real e cuxos restos apareceron coas mans cortadas, aludindo a súa condición de artista, de creador de fantasías e imaxes imposibles de entender ou de procurar a máis mínima sensibilidade dos que só entenden de violencia e poder ao precio que sexa.

Ben sabemos que a cultura é do primeiro que os idearios totalitaristas atacan coa maior das sañas. Esas mans cortadas son boa proba delo, ou esas pilas de libros fumegantes que a carón do porto da Coruña acabaron con varias das bibliotecas desa cidade. Historias que inspiraron ao mesmísimo Manuel Rivas para, en libros como Os libros arden mal —un dos seus cadros ilustra a capa da versión en castelán—, ou O lapis do carpinteiro, contar con nomes como os de Francisco Miguel, ou o seu compañeiro na arte e na revista Alfar, Luis Huici, atravesando ambos como a luz dun faro que nos sitúa ante a ética moral e civil das persoas daquel tempo de horror.

Un tempo que podemos recuperar a través da estarrecedora lectura dos Diarios (1938-1945) da propia Syra Alonso, magníficamente editados por Alvarellos nun volumen xa imprescindible para entender mínimamente o que supuxeron aqueles días e, nomeadamente, o caso de Francisco Miguel, e as posteriores datas na que esta heroína da vida en defensa dos seus tres fillos pasou por Madrid ou Lisboa antes de poder ter todo o preciso para regresar a México, país no que xa vivira co seu home coñecendo a grandes nomes da plástica mexicana, como Sequeiros ou Diego Rivera.

O certo é que a breve vida de Francisco Miguel e a súa obra plenamente vangardista, chea de ecos surrealistas chegados das súas estadías en París, nos presenta a un vigoroso creador, coñecedor dunha linguaxe chea de modernidade que trouxo á Coruña aires dun novo tempo que ben puideron inspirar a outro surrealista do mar como foi Urbano Lugrís. Francisco Miguel tamén foi libreiro, na rúa Real, onde vendía libros e cadros, onde formaba parte dunha tertulia e era parte fundamental da vangarda artística coruñesa que se cimentou arredor da revista Alfar (1923-1928) na que tamén se amosou como un magnífico gravador ao que o sinistro futuro deixou sen unha das que serían unha das grandes traxectorias artísticas de Galicia.

Editados por primeira vez fai 25 anos da man da inesquecible colección Mulleres de A Nosa Terra a propia Carme Vidal, recuperadora dese nome, asina agora un revelador prólogo dun texto traducido por Anxo Sumai no que atopamos unha muller loitadora ata a extenuación, valente en días de impotencia ante o que estaba por vir, mais tamén tremendamente culta e boa coñecedora da arte e da literatura do momento, e que en ningún momento deixou de entender Galicia dunha maneira especial, dende as súas paisaxes, dende a fortaleza das súas xentes e con comentarios cheos de agudeza sobre aquela alongada sombra que encheu de miseria e rancor unha España da que xa podía fuxir e lembrar.