"Busca o que pode atoparse, aprende o que pode saberse, desexa o que podes desexar diante de todos e non te impoñas algo demasiado alto para ti"
Martiño de Dumio. Fórmula da vida honesta.
138. Visita rápida a Braga para presentarmos Como levar unha vida honesta. Consellos de Martiño de Dumio a Miro, rei de Galicia, a edición coa que o Consello da Cultura Galega reivindica a voz dunha figura que foi ao tempo abrente intelectual e crepúsculo do reino dos suevos. Braga está fermosa, coidada e devorada polo turismo. No centro destacan tendas, comercios e restaurantes estilosos que trasladan a impresión, cada vez máis certeira, de que as cidades galegas están ancoradas nalgún lapso temporal entre finais dos 90 e principios dos 2000. Téñolle un cariño especial á cidade: foi o primeiro lugar no estranxeiro que visitei, a mediados dos 90, para asistir a un congreso de estudantes europeos de xornalismo; toda unha odisea a primeira viaxe dun rapaz, cos ollos ben abertos coma os dun bebé. No profesional, descubrín como se podían manipular imaxes con Photoshop; no persoal, entre outras cousas, souben que os locais noturnos non tiñan por que ser necesariamente abrevadoiros con paredes de pedra e moedas en equilibrio. Toda primeira viaxe fica coma un primeiro amor, gardado entre nostalxias nun caixón especial que fai que cada novo encontro conteña sempre algunha sensación ou memoria que procede do primeiro. Poucos meses despois da viaxe, Xurxo Borrazás publicara a súa novela Eu é (Sotelo Blanco, 1996). Era case unha crónica etnográfica do lecer dun galego nunha ponte longa: describía unha viaxe turística dun profesor de instituto que xa pasaba dos 40, e que decidía baixar ata Lisboa. Había unha historia de amor cunha rapaza de 19 anos e unha intersección coa novela Cándido de Voltaire que converteu a Eu é na referencia galega da narrativa posmoderna da altura (que foi do posmodernismo?). Quedoume unha frase: «Gústame viaxar a un lugar no que todos os carteis están en galego». Á miña volta de Braga líao todo. Interesábame Portugal, a revista Ler, a idea de que os galegos tiñamos a fortuna de poder conectar, nas nosas inmediatas fronteiras do leste e do sur, con dous universos moi proveitosos. Por algún motivo, daba a impresión que co portugués o camiño era máis dereito e curto que polo castelán, como se a nosa lingua estivera só a un paso de todo. Penso agora, xa como cidadán europeo, no excepcional que é comezar a descubrir o mundo non desde un lugar moi distinto, como Londres ou París. Senón desde un territorio que parece unha prolongación, unha Galicia botada a andar fóra da fronteira galega.
"Ata onde a variedade das circunstancias o esixa, acomódate á situación e non cambies no que sexa, senón mellor adáptate, como a man, que é a mesma cando se estende na palma e cando se pecha no puño"
Martiño de Dumio. Fórmula da vida honesta.
139. O legado romano de Braga é indiscutible, aínda que a cidade non conservou monumentos en pé ben visibles e asentados no casco urbano como Évora ou Mérida. Está todo baixo terra, e de cando en vez os arqueólogos exhuman un anaco e constrúen por riba un edificio de aceiro cortén. O interesante é que a Unidade de Arqueologia da Universidade do Minho leva conta das escavacións urbanas desde os anos 80, a información é sistematizada desde hai décadas en base de datos e o resultado é un caudal de información tan descomunal como modélico.
Tamén nun subterráneo atópanse, en Dume, os restos do complexo monástico de Martiño de Dumio. O cenobio do século VI está construído sobre unha gran vila romana e conserva algunhas disposicións monumentais, como un pórtico escalonado que reusa materiais clásicos. Conforme entras na escavación, pódense ver os restos da basílica monástica e a súa curiosa disposición de tres ábsides trilobulados na cabeceira. A igrexa do século VI era considerablemente maior que a da parroquia actual e non só iso: os escasos restos conservados fan apreciable a factura monumental. Non é a modesta escala de moitos templos mozárabes: aquí aínda ecoa a monumentalidade do mundo clásico. O mesmo sucede a pouca distancia, en San Frutuoso de Montélios, datada con fiabilidade no século VII. Este é un pequeno templo cunha elegancia pitagórica nas proporcións. O feito de que San Frutuoso fora construído xa trala caída do reino suevo, revela que Braga continuaba sendo un espazo de considerable influencia no territorio da Gallaecia. Calquera que visite San Frutuoso lembra Santa Comba de Bande, construída con posterioridade á igrexa bracarense. Braga como un núcleo que irradia ao seu redor.
Mentres visitaba estes monumentos e outros espazos arqueolóxicos da contorna, decatábame da sorprendente coherencia que se observa na cidade entre os vellos textos dos autores galaicorromanos que viviron a fin do Imperio e a chegada dos suevos e os restos preservados. Non falo de referencias directas, senón do espírito que liga palabras e o rexistro material deses tempos. Idacio e Orosio, os dous autores (de Chaves e Braga) que narraron a época, comparten entre si unha idea: o mundo clásico debe ser preservado. Foi grazas a Orosio, por exemplo, que boa parte da Historia romana trascendeu á Europa medieval. Os seus textos inspiraron aos monarcas carolinxios e aos eruditos británicos. Xunto con Martiño de Dumio, alixeiraban, procesaban e simplificaban todo aquel legado para facelo accesible aos homes do seu tempo, un aspecto que enfatizou o profesor Arnaldo de Sousa na súa intervención durante a presentación de Como levar unha vida honesta. A monumentalidade bracarense é algo similar: parece ter unha vontade explícita de non separarse demasiado do pasado, de preservar a súa esencia romana. Pola cabeza pasoume un delirio: non deixa de ser tamén a constante da lingua galega, a lingua romance máis próxima ao latín, que comezou a se incubar nestes períodos.
A profesora Rebeca Blanco Rotea ten apreciado outro detalle intrigante na distribución espacial destes edificios monumentais da Braga sueva. Os monumentos leváronse do antigo centro romano da cidade e inventouse unha nova topografía do poder real ao longo do fértil e fermoso val bracarense. Nese proceso de conciliación entre o clásico e a invención vacilante dos símbolos do poder medieval, hai un discurso novo que a documentación non ofrece pero a arqueoloxía si. Se cadra o exemplo máis palpable sexa a Falperra, o elevado outeiro —antigo castro— no que foron construídos unha basílica e outros edificios de gran porte no periodo suevo, e que se ten interpretado como un espazo vinculado aos reis de Gallaecia. Os monarcas definen o exercicio do seu poder no alto das montañas coma os santos, os ermitaños e os guerreiros. Financian basílicas fóra da cidade. Por que desprazan os espazos simbólicos dos espazos xa establecidos na cidade romana, é dicir, interpretar esta tensión entre o antigo e o novo é un desafío. Quen visite a Falperra ficará abraiado ante o estado de abandono no que se atope un recinto arqueolóxico coma este, un dos poucos recintos pacegos dos primeiros reis de Europa. Mesmo as varias campañas arqueolóxicas feitas hai décadas carecen de publicacións, perdendo a oportunidade de dispoñer datos sobre un lugar único.
E aquí vén o asunto máis inquedante: tanto que no fondo define a nosa identidade colectiva, a nosa posición no mundo, o xeito no que comprendemos o noso territorio. Eis esta capital oculta nas sombras, incómoda para todas. Inconvinte para os reis que estaban a construír núcleos de poder en Oviedo ou en León, incómoda para os monarcas portugueses que necesitaban construírse lonxe deste norte que no fondo os cuestionaba no seu dereito. Braga representaba un pasado incómodo tanto para os que querían basearse en Toledo para os que precisaban nacer ao sur da Gallaecia. Esta capital evidencia, no seu rexistro material e na súa memoria, a existencia dun territorio esgazado cheo de resiliencias, que aínda hoxe nos custa entender. O nacionalismo máis popular que hoxe habita, ou subsiste, nas redes mantén certa idea etnicista e prerromana establecida polos galeguistas vedraios; nin sequera aos máis políticos de hoxe lles resulta doado aceptar que o lugar no que calla a Gallaecia política á que nos debemos nace coa vontade de preservar o legado da cultura e da identidade clásicas. Todo conflúe nas sombras, pero aí está, unha continuidade cultural que aínda flúe en ríos de palabras, de memoria e de amor que suben e baixan por vellos camiños romanos e vías de tránsito megalíticas. Curioso país o noso: a nosa primeira experiencia de viaxar ao estranxeiro adoita ser visitar a vella capital.
