"A Illa do Sal nútrese, por todas partes, da mocidade. E a importancia do mar para esta xente vólvese evidente. É onde a vida transcorre e sucede con máis intensidade».
Lois Pérez. Luzes.
135. Entendo ben pouco de África: teño lecturas fragmentarias de aquí e acolá. Se cadra a mesma noción de África sexa demasiado plural e diversa como convertila nun propio ámbito de coñecemento. Os meus intereses no continente, que non coñecementos, son eclécticos, e poden ir da Nubia de época faraónica e romana ata as relixións animistas centroafricanas, a cultura da descolonización dos 60 ou os emporios costeiros portugueses do XVI. Prefiro ver o continente como unha conversa constante e fragmentaria, na que en cada etapa observas un mundo distinto e exploras —aínda que sexa nos libros— universos de coñecemento.
Con todo, teño visitado moi poucas veces África, e sempre a miña percepción oscila entre o moi alleo e próximo. Asistía abraiado ao poder vertebrador do Islam, coa relixión coma o pegamento que parecía unir estados polo demáis moi fráxiles e coa súa asemblearia e descentralizada cultura da vixilancia que me lembraba cousas da España nacionalcatólica. O control compartido, o outorgar a todos algo da interpretación da doutrina, explica a fortaleza islámica fronte o afortunado colapso da pirámide relixiosa cristiá. Porén, ao tempo, África se aproxima a ti por onde menos o agardas. Como nunha aldea do Sahara, fundada orixinalmente por granadinos fuxidos en 1492, tivemos de súpeto unha agradable sensación de fogar galego. Casas de adobe, horizontes silíceos, turbantes e hijabs, vida rutineira, tempo para falarmos cos paisanos mentres se tomaba un ardente té de menta. A aqueles máis de 40 grados sentiamos o valor das pequenas comunidades de tempo manso. Que quererá dicir o exótico, o alleo ou o estraño?, pensei. Porque nada deste terrible lugar no medio de areas ardentes me resulta estraño ou demasiadoo alleo. Descoñecido si, claro. Pero non alleo.
Viaxar é sempre así: unha negociación coa túa propia identidade. Acudimos este ano á Ilha do Sal, unha das máis pequenas do arquipélago de Cabo Verde. O lugar é un deserto. Percorrímolo cun Fiat Panda as poeirentas pistas que atravesan esta illa de 30 quilómetros de longo por 12 de ancho. Ilha do Sal está orientada ao turismo europeo, que se concentra na praia de Santa Maria, ao sur, nunha sucesión de resorts internacionais. O resto das poucas cousas que ver tamén parecen pensadas para os turistas. Hai unha mina de sal a ceo aberto, no crater dun volcán; ao carón atópase o pequeno poboado decimonónico dos traballadores do poboado, cunha igrexa solitaria á que só lle falta entrar un foraxido dun filme de Tarantino. A Ilha foi un lugar remoto e, polo tanto, proclive a todo tipo de horrores, pero tamén de certa beleza nas súas orixes humildes.
Cabo Verde era un punto intermedio, un nodo loxístico do tráfico de escravos arrincados da África occidental. Tamén unha leprosería, nos tempos de Colón. Illas de enfermos que deambulaban por aquelas praias. O fillo do almirante, Fernando, describiu unha práctica moi chamativa. Os leprosos crían que o sangue de tartaruga curábaos. Ían pola noite ás praias nas que chegaban a desovar, con antorchas prendidas. Buscaban as grandes, dábanlles a volta para que non se puideran mover. Pola mañá, coa luz, escollían as máis apropiadas para a curación e o resto virábanas de novo para que marcharan ceibas. Sustentabilidade do século XVI.
Camiño por esta illa africana e sinto unha enorme empatía por todo o que vexo; é a miña primeira experiencia coa África negra e percibo que son incapaz de construír o que vexo como algo oposto a min, senón todo o contrario. Todo o que vexo aquí téñoo visto en Galicia, e o que non vin contáronmo os meus avós: de algún xeito observaba a súa vida no pasado deste este presente a miles de quilómetros. Velaquí vexo esa cultura do reciclado de todo tipo de materiais para as casas e as hortas, onde se evidencia que iso que hoxe en Galicia se define, con certo aire esnob, como feísmo, en realidade é unha práctica ancestral de aproveitamento, que non marchará mentres non morran as xeracións para as cales é o xeito honesto e razoable de proceder con aquelo do que xa non é posible o seu uso inicial. Estou aquí en África e por fin entendo, doutro xeito, a infancia dos meus avós. As nenas e nenos que camiñan no medio da nada, por camiños que nin sospeitas onde conducen, en temeraria soedade. Traballadores de resorts, vendedores, estudantes que percorren enormes distancias cos pés descalzos e os zapatiños ás costas, que é onde sempre se leva a dignidade. Desconfíen de quen leve a súa dignidade nos pés: a dignidade sempre vai no lombo. Eses camiñantes de quilómetros que me fan lembrar as historias dos meus avós, das súas viaxes quilométricas entre vilas para venderen nos mercados.
Co coche chegamos a Palmeira, no occidente da Ilha, e sinto certa emoción e curiosidade, porque nunca se dera o caso de facer turismo de homonimias. Eu nacín na Palmeira do concello de Ribeira. As outras Palmeiras están no norte de Portugal ou no Brasil, pero esta Palmeira da Ilha do Sal é distinta: é a única que funciona como un espello real da nosa Palmeira galega. As dúas son pequenos portos que durante moito tempo viviron da pesca pero non agardaba percibir tantos paralelos, ata convertir a experiencia de visitas nun xogo de espellos. A de Ribeira ten, na pobación do porto, uns 1800 habitantes. A caboverdiana, 1400. A vila galega e a africana medraron ao redor dun pequeno ancoradoiro, no medio dunha rica paraxe submarina; as dúas prosperaron humildes como conquista de pescadores.
Baixamos ao porto á mediodía. Os mariñeiros chegaron haberá unha hora do mar, e o rebumbio das capturas mudou a unha rutina vagarosa. No pantalán aínda algúns pescadores limpan os últimos peixes, botando as magas ao mar. Os cans andan por aí, e as mulleres baixan coa súa rolada de nenos, e levan as patelas á cabeza cos novelos tal e como os facían as miñas avoas. Hai nenos por todas partes, correndo e enredando pero sen molestar. Miro para o mar: moitos xogan na praia, e alí apañan peixiños e mariscos, e lembro a meu pai cando me contaba que collían centolas na praia do Baluarte, gardábanas nun caldeiro mentres seguían a xogar. Outros nenos bañábanse, e tirábanse desde unha chalupa, unha concreta, mentres non se achegan demasiado ás outras barcas. Entérome de que é a chalupa do Zé, e lembrei como meu pai me contaba de que eles botábanse da dorna de tío Antonio o Curbelo, que era o único que non lles berraba por facelo. Os mariñeiros que remataron o traballo, aquí na Palmeira negra, están á sombra dun pendello da confraría, mirando o mesmo mar no que traballaron todo o día, coma os nosos vellos estaban no Eitón, nunha parede ao abrigo dos ventos pero á vista do porto, da chegada dos barcos e da laretada entretida dos sucederes. Na Palmeira caboverdiana, a igrexa non está no porto, igual que na galega; elévase un pouco, como se o campanario debera ser a primeira cousa que se vira desde o mar. Non lonxe está o campo do Grupo Desportivo da Palmeira, orgullo local e gañador da liga nacional caboverdiana neste 2023; na Palmeira galega o clube de fútbol foi tamén un significado vertebrador da identidade local, en maior medida que noutras vilas do Barbanza.
Xantamos no Rotterdam, na beira do porto. O rastro das vidas atlánticas, como en Galicia, fica consignado nos nomes das tabernas. Probamos, un tanto emocionados, un polbo delicioso collido no mar desta Palmeira da Ilha do Sal, e lembrei o alcume que nos daban aos palmeiráns cando a ría de Arousa era un universo mariñeiro: os maghorrentos. O magorro eran as tripas do polbo. Na Palmeira galega pescábase tanto que lles ficou o alcume, de tanto quitarllas ao limpalos para secar.
Falamos en galego con estes palmeiráns da África negra; en ben sei que comigo falan na lingua do antigo dominador; a lingua é coma unha cicatriz delatora, xunto coa cor da pel. Iso fará que pensen que o meu xogo de espellos apenas é a solidariedade vacacional e entusiasta dun europeo. Pero velaí está o mar, inzado de pequenas barcas, para unirnos a través das inxustizas.
