Hai anos fixéronse públicas unhas gravacións nas que Francisco Umbral fala co seu fillo Pincho, a ilusión perdida. Ten unha voz máis delgada, como de xastre amable que che toma as medidas sen que te sintas incómodo por todas as imperfeccións do teu corpo. Soa moi distinta que aqueloutra voz que resoa na bodega dos viños máis aristocáticos, que fai eco e se volve grave nas bóvedas celestes das igrexas románicas.
Umbral. Transiteino no vigor da mocidade, como a todos os talentos dos 50 (Cela, Delibes, Torrente,...) que eran case todos galegos ou impostaban selo para escribir na prosa barroca do noso país no idioma visitante de Castela que quedou entre nós. Volvo a Umbral a través de Francisco Umbral, manual de instrucciones (Renacimiento), de José Besteiro, que é o galego con máis bonos de compañías aéreas.
Durante varios anos, José e máis eu citámonos no Parador de Ribadeo para o primeiro almorzo do ano. Gustábame observalo mentres recolocaba as lascas de xamón sobre o pan torrado con aceite mentres me falaba do Mar de Fóra, o inaccesible Atlántico que el navegara en todas as direccións a bordo dun Boeing 747. A pandemia borrounos o xiz co que anotáramos eses momentos na pizarra. Virán os anos e nos volverán máis cegos a ambos, pero volveremos atoparnos e recoñecérmonos nas pegadas dactilares, o único lugar do noso corpo que non se parece a ningún outro.
Francisco Umbral é a historia dun home que non quixo parecerse a si mesmo nin aos seus contemporáneos. A maiores, fixo todo o posible por desparecerse. Hai un momento da adolescencia no que sube ao escenario do Teatro Calderón de Valladolid como número dunha velada poética. Na súa quenda, fronte a un público expectante da potencialidade dun talento que descubre a cidade, declama: «Estou canso, estou canso». E baixa da escena. Sentía o que Oscar Wilde categorizou como ‘spleen’, que é unha melancolía que carece dunha orixe concreta, unha tristeza suntuaria e frívola porque non procede dunha morte nin dunha enfermidade, nin sequera dun lacerante desamor.
Ese cansanzo emocional nun poeta tan novo é un xeito de epatar ao burgués, de exhibir a lectura de Spleen de París, no que Baudelaire anuncia os seus reparos contra a realidade: «Neste mundo estreito e cheo de desacougo, un só obxecto me sorrí: a botelliña de láudano; vella e terrible amiga e como todas as amigas, fecunda en caricias e traizóns». O láudano leva viño branco, canela, cravo e opio. É un fármaco creado no do século XVI polo alquimista suízo Paracelso para sandar o insomnio e a ansiedade, que son as enfermedades máis modernas que padecemos xunto coa soedade.
Umbral traslada ese desacougo a Madrid para que lle sirva de marco nunha serie de columnas que publica en El País baixo o nome de Spleen de Madrid. Veño de buscalo entre os libros da casa. Dei coa compilación Spleen de Madrid 2 (Ediciones Destino, 1981). Abro o volume coa intención de que o azar dea no centro da diana porque hai demasiados anos que o lin. Penso que o logrei. «Eu non viñen a Madrid de estilista nin de periodista nin de quinqui nin de latin lover nin de ningunha esas cousas que aparecen nas lapelas dos meus libros; eu viñen a Madrid de reptil». A seguir, o columnista bromea confesando que fantasiara con ser un xornalista farrapento que, a primeiros de cada mes, se achega a un ministerio para que un bedel lle entregue un sobre pardo por criticar a opositores e louvar a gobernantes.
A súa intención cando emigra fisica e ambicionalmente desde Valladolid a Madrid era ben outra. "Logo comprendín que Wilde era «un actor máis que un autor, un provinciano que chegara a crer que estaba representando a súa propia comedia e que o éxito vai durar sempre", escribe.
Baudelaire sentía un noxo cuberto de pan de ouro pola sociedade. "Nestes tempos soamente se pode ser dandi ou socialista", concluíu nun fugaz informe sobre o seu París, o amante do decadentismo. O novo BNG de Ana Pontón entendeu que a roupa é unha declaración política, que o respecto polo armario é respecto polos outros. Umbral elexiu ambas as cousas, a estética e a ética, o ben vestir e o reclamo de xustiza económica para que non haxa abismos entre eles e nós. Decida cadaquen de vostedes se entran na categoría de eles ou na de nós. Baudelaire renunciou a toda esperanza —«O supremo sacramento do dandismo é o suicidio»—, pero conservou a esperanza de chegar cada día á noite para dar soportado o peso da vida.
Di José María Besteiro en Francisco Umbral, manual de instrucciones que España "apenas deu dandis". A falta dun Lord Byron español, o autor de Riotorto sinala como aspirantes a Larra, Becquer ou Espronceda, que, para el, non pasan da categoría, sempre aspiracional, de "señoritos". Eu, que traio todo a este país noso, penso que tivemos a Eduardo Blanco Amor, que vestia a virxinidade falsa en traxes brancos, tivemos ao Cabaleiro de París, o fonsagradino que tiña pasarela no Malecón habaneiro e, en Lugo, viviunos Paco Pestana, que foi obxecto da miña admiración estética e conversacional.
Resultoume angustioso volver á crónica de Umbral sobre o pasamento de Blanco Amor en 1979. Extirpoume a alma lerllo a María Xosé Queizán. Lembra a vivencia definitiva con Blanco Amor, quen vivía en Vigo e morreu nun taxi. "Un escritor tan viaxeiro debe ter un taxi por cadaleito", considerou Francisco Umbral no loito de amencer e cruasán con café que publicou ao día seguinte en El País. O taxista conduciu o cadáver a un hospital. "Ben, en realidade, compartín momentos co seu cadáver. Cando cheguei o seu corpo repousaba nunha estancia fría, baleira, chea de humidades. Blanco Amor estivo alí só, acompañado dun grupo de amigos que o acompañáramos atrás da ambulancia que o levou a Ourense".
Eu sei que José Besteiro é curmán de José Ramón Gómez Besteiro, o capitán do mercante socialista que bateu coa costa dura de Fisterra; penso que carece de relación co clásico do socialismo helenizado Julián Besteiro (1870), que chegou a cualificar a ditadura do proletariado de "estúpida ilusión infantil". Pero pregúntome agora se terá parentesco co escultor Otero Besteiro (1933), que nacera no Corgo como Julián. Lembro a Otero no programa Fantástico (TVE, 1980) de José María Íñigo. Aparece, vestido de negro coma un enterrador luterano e cun colar dourado de contas gordas ao xeito carolinxio, para afirmar que un artista necesita a droga para crear na medida en que necesita entrar a un bingo para inspirarse. Preguntarei a José Besteiro se son familia cando almorcemos xuntos o 1 de xaneiro de 2025, que será unha esclarecida mañá con vistas á ría verdeazulada de Ribadeo.
Teño esta dúbida por recordar agora mesmo o libro de Umbral Cela, un cadáver exquisito (Planeta, 2002), onde o autor lamenta que Camilo José Cela montase a cursilería de camisa branca de liño e pasmina ibicenca "para volver a Madrid desde Mallorca como un gurú". O seu amigo vallisoletano ten fe en que un libro pode salvar a alma dun escritor. "Con Mazurca para dos muertos volve o Cela total, que coñece a Marina Castaño en Vigo, que vive nun chalet do seu paisano Otero Besteiro, escondido da prensa e os xuíces, e que Otero lle cede, marchando a un hotel de Madrid, ata que o mestro regulariza a súa situación". A modalidade galega da amizade impresiona a Umbral: "Otero non lera unha palabra de Cela, pero adoraba ao amigo, na medida en que pode soamente adorarte un galego".
Umbral admiraba a elegancia Blanco Amor, amaba o prestixio de Cela e sentía fascinación polo malditismo de Carlos Oroza; pero, por riba de todo, pedía que "todo home amose o que subsiste da vida", en palabras de Baudelaire.
