La leyenda del tiempo (1979) é o meu disco favorito de Camarón. Supoño que se debe que é un música que "entendo" porque o cantante rachou coas ortodoxias e incomodou aos puristas. Quedo nese nivel de dificultade. Son incapaz de chegar ás sutilezas do flamenco. O curioso desa canción é que está adscrita a un pao chamando "bambera". As bamberas son cancións infantís que se cantan na "bamba", a randeeira que tamén chamamos "bambán" en galego. Supoño, tamén, que se debe a que nese álbum canta poemas de Lorca, e a que Lorca é o meu amor poético. Os camiños para chegar a Lorca son inescrutables porque escribe cos renglóns tortos dos deuses mediterráneos.
Algo similar lle aconteceu a Rosalía. Ela viña do disco tradicionalista Los ángeles (2017) e se lanza un ano máis tarde a escribir El mal querer con tonalidades de pop. Disfruto ambos, sendo tan diverxentes; o primeiro, pola sonoridade, o segundo, pola audacia. El mal querer está inspirado pola novela Flamenca (1237), un triángulo de amor cortés medieval escrito en occitano. Flamenca é o nome da protagonista nada ten que ver co estilo musical. Refírese ao galicismo "flamboiante", que define unha cousa "flamante, dunha color vermello viva". Rosalía vai seguindo o libro no seu disco, pero parece que buscou, a maiores, lanzar unha mensaxe. O libro Flamenca concitou tanto escándalo que forma parte da exposición El infierno de las maravillas, coa que a Biblioteca Nacional de Madrid inagurou o pasado luns o seu novo museo.
El mal querer foi un traballo do enxeñeiro de son Jesús Bola, que traballou tamén en Soy gitano (1989) de Camarón de la Isla, no que participa Paco de Lucía. Jesús Bola acaba de dedicar dous anos a restaurar Pepito y Paquito, con cancións de Pepe e Paco de Lucía. O nome do disco, tan diminutivo, pode soar ridículo, pero dá nome a unha gravación que os irmáns fixeron con 13 e 11 anos na casa cun magnetófono Grunding desoladoramente primario. Dous temas foron presentados a semana pasada en Nova York no festival Paco de Lucía Legacy, co gallo do décimo aniversario do seu pasatempo.
A Paco de Lucía e a Camarón de la Isla estudiounos polo dereito e polo envés o catedrático de Flamencoloxía da Universidade de Córdoba, Faustino Núñez (1961), que botou media vida formándose en Viena e investigando en Cuba, e que por lóxica é natural de Vigo.
As páxinas culturais de Madrid quedaron alfrombradas coas follas mortas de Paco de Lucía na semana pasada. Pensaba que era hierático ata que un tío meu contoume que o convidara ao seu caserío tras un concerto en Gernika. Foi unha noite de piano, gin tonic e conversas sobre a maxia de Álvaro Cunqueiro, aínda que non ousei preguntar polo que facía a memoria do mindoniense nunha troula flamenca no corazón verdiazul de Euskal Herria.
O guitarrista era ferozmente humano. Achegábase ás emocións dos seus instrumentistas porque sabía que era positivo para que a comunicación fluíse no escenario. Hai unha xira por Francia na que Paco de Lucía dílle aos seus músicos que vaian na furgoneta e manda ao guitarrista Niño Josele que o acompañe nun coche.
—Eu pensaba que ía despedirme, pero o motivo era outro. Díxome: "No escenario es Josele, pero quero saber quen é Juan José Heredia. Despois, eu contareiche cousas de quen é Francisco Sánchez".
De Lucía veu pouco por Galicia. Nos anos 70 e en 1993 estivo na Nova Olimpia, de Vigo. Na segunda volta, andaba afectado pola morte de Camarón. O cantaor nunca actuou no noso país. Andou por esta paisaxe galega bebendo a ferro e lume co seu amigo Gonzalo Torrente Malvido, o segundo fillo do Torrente maior. Torrente Ballester dedicoulle a Los gozos y las sombras ao seu cativo: "A quen máis dor me causa". O fillo entregou máis horas a elaborararse unha reputación de maldito e de santo bebedor no Bukowski Club de Malasaña que a escribir. Nada lle lin, así que non lles vou impostar unha opinión sobre a súa literatura. Podería facelo dun xeito rigorosamente freudiano se valoro a súas coordenadas de amor/odio co pai. En 1968, Gonzalo Torrente Malvido probou a comida franquista do cárcere de Carabanchel por usar un nome falso, un delicto que era grave daquela e que, atendendo ao tempo, podía ser político ou limitadamente delicuencial. Non o dei sabido.
Todo o legado de Camarón en Galicia foi unha moa. Estando na casa da poeta viguesa Carmen Krukrenberg atacouna unha dor feroz na dentadura. Escribindo iso lembro da canción do vigués Bibiano contra Franco que sobrepasou o filtro tupido da censura: "Abaixo a dentadura/ abaixo a dentadura".
Tiveron que buscar un dentista cunha tenazas de moito calibre para quitar a moa de Camarón, así que temos unha reliquia do cantaor en Galicia.
Paco de Lucía viviu uns anos de amargor porque a viúva de Camarón, Chispa, que quedara sen nada e con catro fillos, denunciouno por roubar os dereitos do seu marido correspondentes aos álbumes conxuntos. A realidade foi que Camarón de la Isla non se ocupara das regalías desas cancións, mentres que Faustino Núñez atendera aos dereitos de autor de Paco de Lucía. O guitarrista de Alxeciras volveu a Galicia en 2008 para casar a filla, Casilda, cun avogado de Tui.
Neste país nunca tivemos en consideración o flamenco. Alberto Grandío prográmao habitualmente no Clavicémbalo de Lugo, pero non sen dificultades. Os músicos, mesmo os de Madrid, alegan que non lles paga a pena vir porque non poden facer ruta, é dicir, non poden dar catro ou cinco concertos que lles paguen a viaxe.
O flamencólogo Faustino Núñez queixábase a unha revista especializada hai uns anos. "Na miña terra, en Galicia, o flamenco parece música chinesa, non o queren nin en pintura. Os meus pais contáronme cómo nos anos 60 viron en Vigo a Antonio, a Caracol e a todos os grandes. Iso acabouse e foi substituído por Siniestro Total e Os Resentidos. Menos mal que nos queda Carlos Núñez. Aquí o flamenco, excepto uns poucos afeccionados, é algo totalmente anecdótico".
En Lugo temos a memoria local de El Kiki, quen, sendo un neno e un prodixio, cantaba na igrexa evanxélica local aflamencando as cancións relixiosas. "Ayúdame, Señor,/ a romper las cadenas". Debutou con 9 anos no Claviémbalo acompañado polo outro galego a quen lle interesaba o cante, Cuchús Pimentel, o fillo guitarrista de Alonso Montero. Unha vez preguntei a El Kiki polo que interpretaran:
—Cousas de Camarón, sobre todo. Temas dos discos que fixera con Paco de Lucía. O que escoitaba na casa. Daquela parecíanos normal. Moito despois deime conta de que eran dous xenios, dous personaxes que marcaron época.
El Kiki casou en Almería cunha filla de Tomatito. Unha vez falamos de lecturas:
—Leo moita poesía. De neno lía a Lorca e a Machado. Foi un mundo que se me abriu por escoitar a Camarón. Agora leo a poetas do neoclásico ou do romanticismo. Sabina ten unha escritura incrible. Tamén Serrat.
—Tes bo gusto. Algún máis?
—Si, Alejandro Sanz.
Quedei co corazón partido.
