Por que as Letras Galegas merecen as cantareiras?

Empezo polo final, coma sempre. Sinto respecto pola RAG. Paréceme que os académicos teñen a sabedoría e o amor esixible polo país. Cando menos non temos membros que desacreditan a autoridade que tivo a Real Academia Española durante tres séculos como os ansóns, os cebriáns ou os revertes. Penso que a institución madrileña non pode dar unha colleita de trigo limpo con eses segadores.

Teño idealizada a Academia Sueca. Parécenme uns señores loiros que chegan á Casa da Bolsa en bicibleta, botan un cigarro antes de entrar e deciden a qué poeta xamaicano telefonean para darlle o Nobel mentres toman café ecolóxico de Etiopía. Respecto as súas deliberacións porque cada ano me descubren un escritor cun discurso sólido e orixinal.

Pero os académicos suecos teñen un pasado co que non concordei en todas as oportunidades. Non lles vou falar do premio a Jacinto Benavente, xustamente aparcado na nadería. Nin sequera vou tratar de explicarme por que nonllo deron a James Joyce, Marcel Proust, Jorge Luis Borges, Henry James, WH Auden, Philip Roth ou John Updike.

Cando penso en que Winston Churchill foi premio Nobel de Literatura reméxome na cama coma se fose Franco no Valle dos Caídos. A súa maior achega á historia das letras mundiais é a frase "nada teño que ofrecer a maiores de sangue, lágrimas e suor". A ver, que queda solemne e shakesperiana; pero Lord Byron escribiuna antes. Foi no poema A idade de bronce de 1815: "Sangre, suor e lágrimas arrincadas a millóns. ¿Por que? ¡Pola renda!". Byron dálle un sentido, máis acorde cunha concepción temperá da loita de clases.

Churchill tería merecido máis o Nobel da Paz porque foi determinante para vencer os nazis. Debemos agradecerlle que a súa vitoria democrática perdurase desde 1945 ata o 2025, oitenta anos. Agora, coma os pesadelos odiados, están de volta na erupción producida en Washington. A segunda perplexidade que sentín coa academia de Estocolmo foi o máximo galardón para Bob Dylan. E miren que son dylaniano, de Bob e de Thomas. Pero un Nobel quédalle grande a un letrista.

Os meus reparos coas Letras Galegas son maiores. Son partidario de festexar un escritor vivo. Supoño en que todos estaremos de acordo en que Ferrín, Manuel Rivas, Chus Pato e probablemente, Suso de Toro van ter o seu día das letras unha década despois de que falezan. Supoño que eles teñen a perspectiva de que esa xornada lles vai chegar no seu momento. Dou por descontado que non van ter unha televisión a man para gozar da admiración e do cariño dos lectores nunha dimensión moito maior que agora. No alén non hai cobertura. Son os impedimentos que temos os ateos: a incapacidade para intuír un futuro postmortem.

Os académicos tampouco van aceptar que se recurte o tempo desde o pasamento do autor ata a celebración. Estaría ben unha figura coma o santo súbito da Igrexa católica. É un proceso de aliviar burocracia para santificar que se aplicou con Teresa de Calcuta e Xoán Paulo II, que non eran merecedores de tales apuros. Houbo quen pediu un Día das Letras Galegas para Darío Xohán Cabana logo de que morrese, en novembro de 2021. Eu fun un deles. Xa o pedira en vida para que puidese disfrutalo, pero a Real Academia Galega é incapaz de superar a súa rixidez consuetudinaria. Ben, ás veces, si que rachan con ela. Diso vou falar no último tramo desta reflexión.

Aceptemos, logo, que haxa un prazo de dez anos tras a morte para que o pouso xustifique a homenaxe. A teoría soa ben, pero serveu de argumento para adicar o Día das Letras a María Mariño, Xocas, María Victoria Moreno e Florencio Delgado. Non vou remontarme no tempo para non serlles pesado, pero houbo anos en que preferín que os deixasen deserto, sen celebrar.

As Letras Galegas deste maio serán para Adolfina e Rosa Casás Rama (Cerceda), Eva Castiñeira (Muxía), e Prudencia e Asunción Garrido Ameijende e mais Manuela Lema Villa. Todas elas finaron hai máis de dez anos, claro. Non vou cuestionar que foron boas persoas,  que tocaban a pandeiretas con destreza e que repetían coplas que lles aprenderan as avoas con harmonía.

Faltábame comprender o seu mérito literario, polo que acudín á acta de motivación. A RAG anuncia que as agraciadas coas Letras son as cantareiras e a poesía popular. Faláballes antes do abismo que distancia os consellos evidentes que ofrecen os libros de coaching e o acerto da filosofía para describir a complexidade humana. Dicir poesía popular é un oxímoro, unha contradición nos termos. A poesía esixe unha elevación e unha elaboración que non atopamos nas letras que repiten as cantareiras, que nin sequera son orixinais delas. Acordo agora de Manuel María ou de Fuxan Os Ventos como autores de verdadeira poesía popular.

Estaba falándolles do argumentario académico e se me foi o discurso do cauce. Desculpen. A RAG fala "das moitas persoas, sobre todo mulleres, que por toda Galicia coidaron, arrequentaron e transmitiron unha tradición centenaria que segue a deixar pegada nas novas xeracións".  Coidar e transmitir paréceme verbos axeitados, pero arrequentar soa paternalista, costumista e ridículo. O redactor da fundamentación atreveuse a ir máis alá e cita a Luísa Villalta cando escribiu que esas cancións que falan de amor, sexo, morte ou sementeiras con fórmulas elementais son "coplas aprendidas na saia da avoa". Ao lelo, quedei horrorizado polo reaccionarismo da escritora coruñesa que mereceu as Letras do ano pasado.

Pero ben, vou ao núcleo do texto académico: "A lingua galega continuou viva e vizosa durante séculos, malia as prohibicións e a súa desaparición do espazo oficial, porque o pobo galego a custodiou. En particular as mulleres preservaron a lingua e crearon anonimamente unha poesía popular transmitida nas cantigas das avoas ás netas, das nais ás fillas, dunhas veciñas a outras". A ver, a lingua galega mantivo o pulso porque era a única que coñecía a maioría do noso pobo ata hai trinta anos. Quero dicir, é como afirmar que o caldo galego se mantén "vivo e vizoso" porque o comía a xente. Pois, miren señores e señoras académicos, e os galegos metían grelos, patacas e chourizo na pota porque era o que tiñan a man; non porque tivesen unha conciencia etnogastronómica.

Pero xa postos a saltarse algunhas das normas, xa postos a enaltecer as cantareiras, canto mellor tería sido consagrar o Día das Letras á musicóloga suíza Dorothé Schubarth (1944-2023). Foi a primeira en dignificalas.