A expedición da Compaña

"Percorremos a parroquia de san Isidro de Posmarcos, na Pobra do Caramiñal, durante as xornadas"
A Pobra do Caramiñal no tempo

228. É unha cita anual promovida polo Concello que levo oito edicións dirixindo. Entre as historias que recolleu a rianxeira Nati Rey para a súa presentación sobre os enterramentos de nenos sen bautizar nos cruceiros de meniños, atópase a interesante e terrorífica presenza das sombras. Cóntase que no cruceiro da Conga, no Día de Defuntos, unha muller camiñaba cara a veciña igrexa parroquial para asistir a unha primeira misa. Apareceu unha sombra sen corpo e seguiuna polo camiño. Cando entraron no recinto parroquial, a sombra separouse e meteuse na tumba dun antigo pretendente que tivera na súa mocidade. Ao sentar na igrexa a muller estaba xa paralizada polo shock e tiveron que levala, case petrificada, de volta para a casa. As sombras tamén se contan nas proximidades da capeliña montesía da Guadalupe. Xorden da estrada e móvense nos dous sentidos, camiño de non se sabe onde. As sombras non son os aparecidos nin a santa Compaña, que tamén as hai. Son outra cousa, se cadra, máis terrorífica, case como un pesadelo do subsconsciente. 
Na parroquia de santo Isidro a Compaña síntese polo ruído das cadeas dos penantes, pero ese gótico son de metal non é moi frecuente noutras parroquias. Tampouco vai guiada pola cruz portada por un vivo, senón por unha facha de lume que vai entregando os incautos cos que se cruza nos camiños. En Posmarcos o lume é símbolo de morte e a xente recibe avisos de morte de familiares ou deles mesmos a través del. Abres a fiestra e ves o monte enteiro ardendo, e sabes que alguén vai finar. Na veciña aldea de Quintáns, na parroquia de Lesón, contaban tamén algo similar de todo o alto da serra, onde se enxergan luces das almas que vagan pola noite nos ancestrais chans do Barbanza. 

Aínda no ano 2025, recollemos relatos e tradicións que xa están presentes nas descricións dos antropólogos de finais do XIX. Non son vagos ecos de memoria: algúns informantes teñen só sesenta anos e describen rituais e narrativas de avisos e aparicións con detalle. Pero o abraiante é observar como os relatos xa non son os mesmos: colleron xa o xeito da nosa época de xeito sutil. Disque hai uns poucos anos houbo unha tempada na que a Compaña se aparecía con certa frecuencia e seica un grupo de veciños de santo Isidro se xuntou pola noite para saír buscala polos camiños e vela. Ese comportamento case científico ou turístico sería inconcibible nos relatos de hai un século: a ninguén se lle pasaría pola cabeza saír á procura da Compaña. O mito xa leva a marca recoñecible do noso século de Ryanair.

229. Vou recoller o premio Sentinela da Memoria que me concede a xornada Compostela Histórica, organizada polo escritor Rodrigo Costoya. Acostumado aos discretos aforos dos eventos literarios galegos, sorpréndeme a cantidade de lectorado congregado para un evento de conferencias de dous días e o entusiasmo co que os lectores mercan libros nos descansos. Évos o poder da novela de ambientación histórica. No acto reivindico a memoria do pioneiro da novela histórica moderna galega, Xoán Bernárdez Vilar, e a oportunidade da ficción e da imaxinación para funcionar como banco de probas da propia disciplina histórica. Bernárdez Vilar foi pioneiro novelando reis de Galicia —de enfoques históricos e non simbólicos ou poéticos— en No ano do cometa ou explorando as relacións comerciais na Idade do Ferro na súa visionaria Ouveade, naves de Tarshish! Esas pioneiras ficcións cobrarían, anos máis tarde, relevancia como temas de investigación científica. Bernárdez Vilar tiña un coñecemento enciclopédico do pasado pero tamén das últimas investigacións sobre el. Novelaba desde aí.

Ao ver tanto público decidín engadír outra cuestión que proe: como a literatura galega dos 90 ou 2000 abandonou a novela histórica. Escritores, prescritores e críticos de finais dos 90 e 2000 viviron nunha especie de autoengano no que crían que na cultura galega había un exceso de Historia e un déficit de cousas modernas e urbanas, sexa o que signifique iso. Pero na literatura galega dos 90, se descartamos as novelas sobre o 36 ou a posguerra —máis narracións de memoria—, xa de aquela as ficcións históricas sobre a Idade Media, a prehistoria ou o século XVII eran case inexistentes. O de escribir literatura urbana e moderna saiunos regular pero conseguimos logros notables como expulsar a numerosos lectores de galego e facer desaparecer o pasado colectivo do imaxinario da nosa cultura, agora limitado a vellas vestidas con bata cruzada e mártires da Guerra Civil. Un plan sen fisuras. A cantidade de xente reunida ao redor do xénero nesta xornada fai moi visible a orfandade destes lectores, e iso leva á pregunta de ata que punto estamos interesados en conectar co público. Nas diagnoses e manifestos de editores e escritores nunca hai un mínimo factor de autocrítica ao redor desa innegable deserción. A culpa sempre é de terceiros. Pero que facemos para comprender que demanda o público? Ou preferimos a certeza cómoda dos bolos de eventos, premios e charlas de instituto antes que o lento e frustrante traballo de construír lectorado? Porque eses lectores serán quen fagan a literatura viable.

230. Alguén poderá argumentarme que a literatura galega non está desconectada dos xéneros de moda. Poderá poñer como exemplos os numerosos thrillers publicados nos últimos quince anos. Pero ese é un punto máis para o meu argumento: se hai escritores que buscan o público a través da novela negra, significa que tamén se descarta a opción da popular novela histórica. Na xornada ese problema foi expresado polo escritor canario José Zoilo, especializado en ficcións sobre a Hispania visigoda e altomedieval. Preguntáronlle por que non escribía novelas sobre a súa terra canaria, e entre as razóns Zoilo deu esta: que había diferentes interpretacións históricas sobre a cultura e a historia guanches e que se optabas por unha, os defensores da outra podíanche criticar. Sospeito que porque detrás de cada interpretación hai opcións políticas distintas. Así que Zoilo prefire escribir sobre godos peninsulares. Hai moitos escritores que, con lóxica, non queren meterse en máis xardíns que os que teñen que ver coa súa obra. Sobre todo porque o principio básico da novela histórica non o asume ninguén. Ese principio reza que en canto inclúes unha pinga de ficción na túa obra, toda a obra pasa a ser ficción, é como botar un pouco de tinta na auga. Pero moitos lectores prefiren crer que a novela histórica é Historia e facer xustiza ao esquecemento e a desmemoria e aí xorden as confusións. Malia todo, ese problema ten solución doada evitando os escasos períodos sobre os que hai desputas identitarias como o tempo dos castros ou do reino medieval. No resto, a ninguén lle vai importar un pemento a opción interpretativa que adoptes. Aínda que eu son partidario doutra solución: a de aprender e dominar tanto unha época para non terlle medo a unha posible confrontación. Porque esas son xusto as épocas das que o público quere saber máis.

231. Pensaba estes días ao redor da viveza de toda a tradición oral e mítica que pervive en santo Isidro de Posmarcos, nunha realidade que en 2025 segue aí, moito máis viva do que se podería imaxinar. Que facer con ese material, un auténtico tesouro vivo? Haberá moitos escritores que fuxan destes relatos para evitar parecer folcloristas do século XIX ou dunha produtora audiovisual galega. Pero velaí está o desafío. Porque a xulgar pola atención que a xente prestaba aos relatos que ía contando Naty, transmitidos polos veciños hai apenas uns días, esas narrativas de pantasmas, avisos e misteriosas sombras seguen a cautivarnos. Hai público aí. Ao igual que para as historias sobre Xelmírez, os castros, as donas de pazos ou as aventuras guerreiras medievais. O desafío literario non é fuxir de épocas, nin de relatos, senón mergullarnos tanto neles que lles imprimamos o alento de verdade da nosa época. Como cando os veciños de san Isidro saíron de expedición a buscar a Compaña e ao facelo levaron a Compaña ata o noso presente. Aínda que iso signifique meternos tanto nos relatos que acabemos convertidos en sombras desas propias historias. Aí saberemos que triunfamos.