"UNHA CATEDRAL é un proxecto arquitectónico onde os construtores pensaron e deseñaron unha estrutura axeitada para que o imaxinario cristián estivera presente, e na que logo os efectos de iluminación xogarían un rol moi importante. Porén, tal proxecto é un organismo vivo que evolucionou ao longo do tempo con reformas". Mediterranean archaeology and archaeometry. Benito Vilas e outros.
132. Nos últimos anos estou a traballar na lectura da arquitectura como narración, as construcións como dispositivos para contar historias. Pégolle duro á arqueoastronomía. Dito doutro xeito, a disposición intencional dos monumentos para que se relacionen coa luz e as estacións, na procura dun sentido e un significado marcado pola cultura: desde os grandes pasos do ano, como solsticios ou equinocios, á relación con deuses de datas determinadas ou acontecementos da memoria. A mítica foto da luz do sol de San Miguel de Celanova, coa luz dos equinocios pasando polas xaneliñas. Este é un ámbito coa suficiente ambigüidade como para que en moitos casos nunca saibas canto de intencional e canto de casual hai nos xogos de luces e sombras que fan as igrexas, prazas, castros ou dólmenes. É ese certo territorio esvaradizo, desde o punto de vista científico, o que me interesa. A isto axuda a que non hai practicamente fontes documentais que nos falen da intencionalidade dos efectos lumínicos provocados por solsticios, equinocios ou días santos en monumentos recentes como igrexas e catedrais. Todo parece pertencer a unha misteriosa confraría do silencio. Porén, algúns deses efectos perviviron —ou foron descubertos— na tradición oral. Non podemos saber se houbo un deseño do fenómeno por parte do arquitecto pero, nalgúns casos, si sabemos que o efecto foi usado para dotar de valores o edificio. Xa só iso ten un enorme interese.
O historiador Marco García Quintela cre que a explicación deste deserto documental é que era obvio. Pensar na orientación astronómica dunha catedral era parte da lóxica da construción dos monumentos, non tiña sentido poñer por escrito o evidente. Pode ser. O que sei é que interesarme pola luz e a súa incidencia nos monumentos faime reparar doutro xeito nos edificios. Na súa altura, na súa orientación, nas relacións visuais que se establecen entre uns e outros. Que pase a diario pola cidade vella compostelá faime preguntarme canto de fino fiaron os arquitectos que a foron compoñendo. En concreto na catedral de Santiago camiñei polas vías abertas polos investigadores Benito Vilas e César González. Estes autores seguiron o rastro de varias tradicións orais recollidas por autores como Ramón Otero Pedrayo, quen deixou escrito que na catedral sabíase que a cara da estatua do Apóstolo Santiago, na profundidade do camarín do altar maior, só recibía o sol tres días significados da súa haxiografía: o 23 de marzo —día do seu martirio—, o 25 de xullo —festa principal— e o 30 de decembro —a chegada do seu corpo, na barca de pedra, a Galicia—. Velaí a máquina de contar historias.
Conseguín documentar fotograficamente dous deses tres eventos. Reparei en como revestiran no Barroco o camarín con pezas de prata que aumentaban o fulgor da luz. Pensei no espectacular que debía ser iso cando a catedral non tiña luz eléctrica, e no medio das tebras aparecía ese fogonazo de luz solar. Emocioneime ao velo, e non sabía canto había de relixioso —eu, que non o son— e canto de emoción intelectual. Para que a cara do Apóstolo se iluminara, interviñan unha estatua románica, un cimborrio gótico, un camarín barroco do século XVII, unha ornamentación de prata do XVIII e as obras do XIX. Que unhas obras foran respectando as outras, nun templo tan desleixado coa súa propia tradición como foi a catedral de Santiago, resultábame abraiante. En que medida os sucesivos arquitectos e construtores eran conscientes de que os efectos debían ser respectados? Pode un templo tan cheo de esquecementos —capaz de esquecer mesmo a memoria dos reis benefactores soterrados alí ou a tumba do arcebispo Xelmírez— ser escrupuloso ao preservar esa lei da luz por xeracións?
Vin eses dous efectos, e descubrín algúns máis pola miña conta. Raios de luz que suxerían que Casas y Novoa, na súa fachada do Obradoiro, estudara á perfección a colocación dos seus ventanais barrocos en relación aos do mestre Mateo que cubría. Puiden ver como o luz funcionaba como o dedo de Deus que nos apunta onde mirar a través de estreitos raios que iluminan sagrarios, santos e altares. Temos algo deses miragres modernos, nos que unha nena ve a Virxe ante o pasmo de toda a xente que a rodea. Ao teu redor, a multitude de turistas fotografa a explosión barroca do altar sen seren conscientes de que están a ver algo que só sucede unha vez ao ano. Tes ganas de mandar parar todo cos brazos e sinalarlles para a luz, sabendo que che tomarán por tolo. A luz, sen cultura, memoria ou mesmo imaxinación, só é unha foto e ás veces nin iso.
"A norma é que no primeiro lugar do camiño que entra na ‘illa de luz’, onde primeiro dá a luz do orto solar na comarca, é onde se atopan as mámoas. Moitas veces con total precisión, no punto exacto onde a un camiñante lle daría o sol nos ollos ao salir no Solsticio de Inverno ou no Equinoccio". ‘Gallaecia’ (2014). Juan Pablo Corujo e María Teresa Domínguez.
134. Conforme retrocedemos no tempo, o noso nivel de incredulidade con respecto á intencionalidade destes fenómenos redúcese. No fondo, é un excelente marcador de como aínda hoxe, nun mundo máis científico, seguimos considerando cun punto máxico e mítico os nosos ancestros máis antigos. Porén, a relación dos dólmenes e túmulos megalíticos cos fenómenos astronómicos é ben coñecida. No noroeste peninsular, os construtores de tumbas do Neolítico orientaban as portas á saída do sol nos solsticios ou ben nos equinocios.
Fronte aos discursos máis estandarizados e profesionalizados doutros ámbitos das ciencias do pasado, na arqueoastronomía continúan a existir unha singular heterodoxia que se traduce nunha importante dimensión experimental, a medias entre a ciencia cidadá, o localismo e a interdisciplinariedade. Dun tempo a esta parte observo na rede xente que sitúa paus no centro dos petróglifos para ver as sombras, asociacións veciñais que experimentan con Google Earth, entusiastas madrugantes que acuden ao monte da súa vila a ver por onde temos o abrente este Nadal. As redes contribúen a unha curiosa ciencia popular, que bota man de conceptos new age, tecnoloxías gratuítas de uso sinxelo, documentais de historia popular, folclore e avidez por conectarse cos ancestros e descubrir o sentido esquecido do pasado. De novo, tan interesante ou máis que a validez científica dos resultados é o propio ánimo de buscar no pasado a sede da parroquia. Sen dúbida, o espectacular das fotografías, algunhas ben instagrameables, contribúen ao éxito destas prácticas. En contra, claro, os madrugóns que hai que pegar. Os eruditos antes percorrían as aldeas da súa área, descubrindo o que levaba tempo agachado en alboios. Agora gastan máis horas en Google Earth.
Eu mesmo estou a traballar nun fluxo de traballo con software 3D para vencer o tempo, desta volta o tempo metereolóxico, que en Galicia impídenos moitas veces observar a incidencia da luz nos monumentos. Dixitalizo monumentos como o dolmen de Axeitos (Ribeira), ou a basílica da Ascensión de Augas Santas (Allariz). Insértoos nun mundo virtual e simulo as condicións en días determinados, comparándoas con observacións reais xa publicadas. Somos quen de viaxar no tempo a marzos, decembros e setembros. Esa diversidade tan libre á hora de abordar estes fenómenos permite xenerar ás veces hipóteses rechamantes, como a formulada por Juan Pablo Corujo e María Teresa Domínguez. Fronte á idea habitual de considerar que as mámoas estaban localizadas para ser máis visibles ou faceren de marcos do territorio das comunidades, defenden outra hipótese. Tras unha análise das mámoas de Pontevedra, decatáronse que a xente do Neolítico, hai 6.000 anos, emprazaba as mámoas en illas de luz, nos primeiros lugares iluminados nos solsticios e equinocios nas súas comarcas; os mortos daban a benvida aos ciclos do ano en primeiro lugar. Que universo de crenzas habería detrás destas ideas, que palabras e relatos expresarían esa conexión coa luz e os astros, penso eu. Difícil non emocionarse.
