ESTA XÍRIA permitía aos canteiros transmitir os seus coñecementos de xeración en xeración baixo unha atmosfera de máximo secretismo, evitaba a entromisión de persoas alleas á profesión, e fortalecía os lazos de camaradería entre os membros do gremio”.
Francisco Javier Varela Pose. O latín dos canteiros en Cabana de Bergantiños.
88. Levaba vendo esa casa -un casal que tentou ser pazo e ficou polo camiño- creo que case vinte anos. Descúbrese á esquerda da estrada, cando atravesas Rodeiro camiño das terras de Chantada. Unha casa cunha cheminea presumida, alpendres, pendellos e un impoñente muro que pecha o conxunto e que lle dá o mesmo aire que os rexos pazos do Val de Camba. Sempre pechada, pero resistindo intrigantemente ben o paso do tempo: as xanelas enteiras, o tellado sen caer, as portas sen violentar. Como se ninguén se atrevera a declararlle a ruína. No occidente do país o casal tería sido vandalizado hai xa tempo.
Unha corredoira impracticable e estreita -ancho xusto para o carro- funcionaba como un fósil director do abandono. O gran portal, no medio da nada, parecía un deses pasos simbólicos cara outro mundo. O dintel pedía un escudo ou, como mínimo, unha inscrición co nome do labrador adiñeirado que a levantou a finais do XIX cos cartos da América. Dous bancos de pedra suxerían que os donos sentaban á tardiña ver pasar a vida camiño de Lugo. Quen eran?
Para a nosa sorpresa, atopamos ao carón un panel de interpretación. Nalgún momento alguén debeu inventar un roteiro sendeirista. Leo que se chama a Casa da Devesa: albergo o entusiasmo de coñecer quen sentaba nos podios. Non me resisto a transcribirlles parte do panel. «É unha edificación de titularidade privada que se atopa catalogada no Servizo de Patrimonio da Xunta de Galicia, contando cun área de protección. A edificación consiste nun edificio de planta rectangular con baixo e piso en alzada, cuberta a catro augas, ventanas rectangulares e gran cheminea de dous corpos en sentido perpendicular. Existe outra edificación de características similares, pero sen estar adosada…». E paro xa, porque o texto continuaba nese latín moinante de ficha de Dirección Xeral. Como moitos paneis postos ao pé das igrexas rurais do país, parecían redactados por unha máquina que só regurxitara dialecto técnico. Esoteristas do coñecemento histórico. Que falta de empatía e humanidade se observa nalgúns técnicos de Turismo, concelleiros e profesionais que redactan tanto panel pagado con fondos europeos. Só lle faltaba informarnos que a casa estaba no medio dunha paisaxe rural. A desconexión co público ao que se dirixen estes paneis é un exemplo máis de como no Patrimonio se dispara, moitas veces, con pólvora do rei.
"As vilas e as cidades son os verdadeiros habitantes da terra. Elas fan a historia universal. No medio do caos deitan unha raiola de luz".
Filgueira Valverde resume unha conferencia de Otero Pedrayo en 1932.
89. En Chantada paramos no cuquiño casco histórico, diante doutra gran casa, esta si seriamente arruinada; velaquí unha diferencia entre o rural e o vilego. Neste caso o seu propietario si que se preocupou, a finais do XIX, de deixar constancia do eu para o futuro. Mandou gravar as iniciais B e S nunha espectacular porta en avanzado estado de degradación. Admirabamos o traballo de ebanistería cando escoitamos unha voz por detrás. «É a casa de Benito Soto», di unha señora, que chega do ganchete da que parece unha filla ou neta. Logo sabemos que a cicerone é María Ángeles, e a acompañante a súa filla Teresa. María Ángeles foi de famlia panadeira, telefonista e xubilouse como dependente no supermercado Joma. Eu tento lembrar para min se Benito Soto fora, ademais de pirata pontevedrés, potentado chantadino.María Ángeles aclárame que se fixo rico como prestamista, negociante en xeral e pai de banqueiros. Amasou cartos e terras co negocio da emigración, non na emigración. E unha cousa pola outra deu nun auténtico banco chantadino. En Internet atopo ao seu neto Leopoldo de Soto, morto en 2015, vestido elegantemente mentres sinala cun bastón as iniciais do seu avó nesa mesma porta. Leopoldo inventou o eslogan Chantada, corazón de Galicia. Foi o seu maior logro e a ver quen llo discute. María Ángeles sinálanos a casa do lado. Era a de José Costa Figueiras, pai de Xavier Costa Clavell, xornalista que fundou alí en Chantada El Regionalista en 1920, no espírito agrarista do sanguíneo Basilio Losada. María Ángeles segue a xirar en círculo, e sinálanos uns soportais onde as panadeiras vendían o xénero durante a feira. E máis alá, amósanos a casa doutro avogado prestamista, que escapaba da casa cando lle viñan a devolver os cartos, para tentar beneficiarse dos impagos. E máis acó, na Casa Grande de Lemos, hoxe Oficina de Turismo, María Ángeles lembra o seu propietario. Un home de longa barba branca e reloxio de peto. Mentres o describe, eu imaxino a Lence Santar. «O reloxio tiña dous retratos dentro. Pregunteille ao señor de quen eran. Son os meus papás, Anxeliña», dixo el. «Eu sempre lle preguntaba a hora para ver abrir o reloxio», apunta ela pícara.
Calquera viaxe ás vilas galegas é como observar un mundo en miniatura. Como capitais de pequenos territorios comarcais, nas vilas galegas do XIX e principios do XX concentrábase un singular capital intelectual, económico ou de poder. Esas cinco ou seis rúas entrecruzaban a comarca rural co mundo. Nelas tecíanse tramas políticas, cultura, negocios e educación. En moitas consérvase unha fermosísima arquitectura burguesa decimonónica que, por algún motivo, pasa desapercibida. Ardemos redes dixitais pola ruína dunha reitoral pero non protestaremos pola decadencia desas preciosas casas novecentistas. Moléstanos, moitas veces, ese lugar intermedio, que non é rural, e tampouco cidade. Ou simplemente non o vemos.
Mari Ángeles fálanos do seu traballo como telefonista. Na centraliña comunicaban Chantada con Bos Aires. A chamada era un acontecemento que había que concertar cunha semana de antelación. Desde a centraliña de Chantada pasaban a chamada a Lugo. Alá cambiaban a clavixa e mandaban a voz para Madrid. De alí podía cruzar o Atlántico ata Bos Aires. E a voz seguía de clavixa e clavixa por Belgrano e La Boca. Cando a xente chamaba desde fóra, ao chegar a voz á centraliña de Chantada xa non indicaban número. Preguntaban polo nome da casa ou da familia. Podemos entendelo como un cambio de cualidade: ao chegar a Chantada a tecnoloxía volvíase humana. Todo un sinónimo do que unha vila debera ser.
Pensei tamén: todo lugar descoñecido debera facilitar a aparición de señoras como Mari Ángeles, e non tanto paneis de interpretación. Pero estou de acordo en que o mantemento é máis complexo.
"Hai sempre unha sospeita (...) de que un vive nunha mentira ou nun erro; de que algo crucialmente importante non foi contemplado, perdeuse, rexeitouse, ficou sen probar ou non se explorou".
Zygmunt Bauman.
90. Nada real me une a Chantada, pero síntome ben aquí. Gústame ese singular carácter, entre o centro de Galicia, o lugués, o ourensán e certo punto bon vivant algo pontevedrés, se cadra procedente do viño. O especial dinamismo cultural da vila ten que vir de algures que me gustaría descubrir. Hai anos deuse a oportunidade de ter unha casa bonita na contorna, mirando ao canón do río. A cabeza comezaba a se me acomodar neste lugar: pensaba no camiño máis rápido para chegar, cal era o mellor supermercado, onde están os castros e os castelos. Ou sexa, as cousas que me preocupan a min. O da casa finalmente non saiu -demasiados propietarios, excesiva ruína- e ese itinerario truncouse.
A vida está composta de ronseis inacabados: lugares e persoas que comezan a ser na túa cabeza antes de plasmarse na realidade. Como cando camiñamos, a nosa cabeza anticípase ao seguinte paso, imaxinándoo e organizándoo, vivindo antes de vivir. Cando eses soños fallan, se non houbo tramas nin dramas polo medio, eses lugares non vividos fican para sempre marcados por unha nostalxia de memorias non cumpridas. Chantada é un pouco iso para min. Pensándoo ben, se cadra me pase o mesmo con media Galicia.
