"A impresión que se experimenta ao entrar naquel antigo santuario do islamismo é indefinible e non ten relación algunha coa emoción que ordinariamente produce a arquitectura". Theóphile Gautier, 1840.
91. As tradicións das guías turísticas —en papel e electrónicas— repiten certa historieta atribuída ao emperador Carlos V cando visitou a Mesquita de Córdoba en 1526, despois de ter aprobado as obras da catedra cristiál no seu interior sen coñecer o edificio. "Se eu tivera sabido isto, non permitiría nunca que se tocara a obra antiga; puxéchedes o que se en ve en todas partes en lugar do que non se ve en parte algunha", disque dixo. Non hai que ser moi revirado para que sospeitar que a suposta cita do monarca cheire a can. Especialmente dun rei que chantou sen rubor un pazo renacentista no medio da Alhambra. A fotografía non vale, o audiovisual tampouco, para comprender este magnífico edificio. A Mesquita Catedral de Córdoba é un exemplo de manual de como os nosos medios non chegan, por moi sofisticados que sexan, para expresar o mundo. Nada consegue transmitir a abraiante sensación espacial –construída con luz, sombra, volume e, sobre todo, coa medida humana— no interior deste templo. E as fotos tampouco conseguen comunicar outro elemento clave do lugar: o tempo. Na Mesquita Catedral precísase tempo pero non para apreciar os detalles, como pode ser o caso se miras unha pintura complexa. O tempo é necesario para que o teu cerebro topografíe o templo, e obteñas como mínimo unha imaxe mental deste non-lugar. Só así se pode encaixar a infinita trama de columnas, os dobres arcos, e a relacionalos co baile sen fin dos motivos endiañados da decoración e mil cousas máis. Tamén precisas tempo para distinguir que o padrón de columnas en realidade está feito de árbores distintas; columnas romanas, visigodas, musulmanas. A esta arquitectura da repetición cómpre sumarlle a acumulación.
A boutade de Carlos V carece de veracidade histórica. Inventárona os decimonónicos e foráneos viaxeiros mentres construían a identidade orientalista e exótica de Andalucía; esa idea romántica marcou a pauta coa que moitos visitantes se achegan a este lugar, no que se marabillan ante a obra omeia e deploran a construción da catedral cristiá. Confeso que cando cheguei a Córdoba eu tamén viña precargado para ver o monumento con esa pauta. A miña sorpresa foi atopar algo distinto: unha intrigante integración entre as dúas vidas do edificio, a musulmá e a cristiá; rebentoume a cabeza ata que din expresado para min mesmo o que para min é o valor único deste edificio: servirnos de campo de xogo para aprender as diferenzas da estrutura profunda das mentalidades occidental e oriental.
"É perfectamente posible asimesmo non imitar á natureza en absoluto e que o ideal non é representar, senón crear un novo universo dentro do espírito propio do home". Alexandre Papadopoulo. El Islam y el arte musulmán. 1977.
92. O bosque de columnas da Mesquita de Córdoba defínese precisamente por non ser un bosque, senón máis ben un padrón xeométrico, un concepto matemático e acumulativo, un espazo atemporal. E parece mentira que poidamos afirmar que produce emoción ao empregar estas palabras cúbicas, pero faino. Esta obra mestra da arquitectura é capaz de desafiarnos; mesmo desde a nosa distancia temporal, cultural e relixiosa somos quen de entender o que nos está a contar. Que non hai nada máis, que pode existir unha verdade no noso interior, que a repetición continua conduce á abstracción e a abstracción á divinidade, sexa o que sexa iso. A ilusión do modelo matemático transpórtanos á irrealidade onde só nos queda non dubidar, non especular, abandonarnos cara un espazo baleiro onde é posible que se atope a paz ou a luz.
Esta Mesquita é expresión de poder califal, pero tamén a visión dun grupúsculo culto que soubo responder ás necesidades de representación que tiña o primeiro dos crentes e á vez expresar o máis profundo da cosmovisión oriental. Noutra viaxe coñecera a minúscula mesquita de Almonaster La Real (Huelva), contemporánea desta mesquita. Encravada no interior dun castelo roqueiro, corrida polos ventos, a percepción era ben distinta. Era como se nesta estrutura, rupestre, construída sobre unha basílica visigoda, a relixiosidade tivese máis que ver co culto ás pedras que é, a súa vez, a estrutura profunda da espiritualidade ibérica. Os crentes de Almonaster estaba moi lonxe conceptualmente da elite intelectual cordobesa que beiraba o Califa. Non habería demasiada diferencia mental entre a Mesquita e a ermida. Pero a Mesquita de Córdoba entra no goce do que se experimenta por primeira vez, aínda que teñas visitado xa unhas cantas Mesquitas en activo nos países árabes. O baile circular, da repetición sen fin, do abandono nunha inmensidade sen pensamento lateral. O goce de Oriente, nas que a relación última é aquela na que non ten cabida máis que un mesmo fusionándose coa totalidade.
"O arquitecto renacentista trata de facer que un espazo que cre absoluto sexa facilmente aprehensible desde calqueira ángulo visual, baseándose no equilibrio das proporcións". Fernando Pigarrón.
93. Polo medio da Mesquita aparece a Catedral. Como dicía, viña coa lección aprendida: debía denostar a Catedral, cabrearme coa insolencia cristiá, negar a intolerancia do vencedor. Atopeime outra cousa. Íame rindo polo medio dos arcos. Con maior ou menor destreza, a mesquita completábase con capelas, altares, enreixados; entre eles aparecían santos e virxes medievais, renacentistas, barrocas. Retablos, pinturas, obxectos de liturxia; os rastros da vida do edificio relixioso ata hoxe. Sorprendeume a delicadeza da integración. Non era a barbaridade que me contaran, senón un prodixioso exercicio, moi consciente, de adecuación e transformación. A luminosa pedra cordobesa engadía luz renacentista á trama escura do edificio califal.
Tardei ben corenta minutos de camiñar errático para comezar a comprender parte do que acontecía aí. Non só estaba no paraíso islámico, lonxe xa de toda distración, senón que prodixiosamente tamén me desprazaba, de algún xeito, por esa Cidade Ideal concibida polo arquitecto Giorgio Martini a finais do século XV. Un territorio de altos e pulcros edificios clásicos, conservado nunha archicoñecida táboa no Pazo Ducal de Urbino, en Italia. Os arquitectos cristiáns insertaran no bucle sen fin musulmán un exercicio de perspectiva, cruzando diagonais, posicionando coordenadas e poñendo fin ao mundo. No centro emerxía o coro e o retablo da catedral, elevándose tamén con xeometrías clasicistas, limpas e euclidianas. No universo católico da catedral de Córdoba obsérvase con claridade a cosmovisión que Occidente comezou a construír no Renacemento e que se define no xogo de perspectivas: é dicir, que a realidade cambia en función de onde o individuo se atope, e que o coñecemento interior non se constrúe a través dun exercicio abstracto, senón mediante dunha viaxe, na experiencia do próximo e do distante, e na transformación deses dous lugares a partir do esforzo de cada quen. Hai partes do mundo, da experiencia, da vida, que están máis preto. Outras máis lonxe. Tento tirar eu tamén fotos da trama de columnas da Mesquita. Tento trasladar os meus ollos o que sinte o meu cerebro. Pero sinto que a cámara do móbil, tanto ten o angular que escolla, falla. Non representa o que eu vexo. A miña cámara está pensada para retratar perspectivas renacentistas, non experiencias místicas musulmás. Por que non se cargaron no século XVI este inmenso padrón de columnas que chocaba tanto coa cultura cristiá? Non ficou moito escrito. Supoño que era unha demostración insuperable do exercicio de poder do vencedor. Pero quero crer tamén na ollada curiosa e sorprendida que vai máis alá do que é convinte poñer por escrito. Como tantas veces na Historia.
